by bevanng » 16 Mar 2017
267 Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài
Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài, dường như, đó là một sự thật quan sát được. Chỉ cần nuôi hai con vật cùng loại trong hai dụng cụ tròn, dài khác nhau thì kết quả dẫn đến là mỗi con vật sẽ có những biến đổi nhất định về hình thù do phải chịu sự “uốn nắn” của các khuôn hình có sẵn. Vậy thì, ý của câu tục ngữ là thế nào? Có người cho rằng câu tục ngữ này khuyên răn về sự ứng xử của con người đối với cuộc sống và xã hội. Ứng với từng môi trường cụ thể, con người sẽ có và cần có cách sống và cách đối nhân xử thế sao cho phù hợp với hoàn cảnh đó. Khi chuyển từ môi trường này sang môi trường khác, con người cũng phải biết thay đổi cách sống thích ứng với điều kiện mới. “Đi với bụt mặc áo cà sa, đi với ma mặc áo giấy!” Sự thay đổi này vừa do yêu cầu khách quan vừa do nhu cầu chủ quan đòi hỏi. Con người phải nhận thức được các điều kiện khách quan để điều chỉnh các mối quan hệ xã hội thích hợp với hoàn cảnh.
Nhưng nếu chỉ hiểu như vậy, thì hình như mất một phần vẻ đẹp tiềm ẩn trong câu tục ngữ này. Phải chăng, bằng câu tục ngữ này, dân gian ta muốn nhấn mạnh một quy luật nhân quả giữa môi trường, điều kiện và hoàn cảnh sống của con người với tư chất, phẩm hạnh, thế lực của anh ta. Thế lực, tư chất, phẩm hạnh của con người giống như hình thù của các sản phẩm nghề đúc. Sản phẩm được đúc từ khuôn tròn thì có hình tròn, đúc từ khuôn dài thì có hình dài, đúc từ khuôn hoa thị thì có hình hoa thị… Nói cách khác, hình thù của sản phẩm đúc là do khuôn đúc quy định. Con người cũng vậy. Mỗi người do địa vị xã hội, các mối quan hệ xã hội và do điều kiện sống của mình mà có được thế lực này hay khác, mà trở nên người tốt hay người xấu. Anh có áo mũ, cân đai, lên xe, xuống kiệu, kẻ hầu người thưa, do anh là vị quan chức trong triều đình. Kẻ kia “ngang lưng thì thắt bao vàng, đầu đội nón dâu vai mang súng dài”, đêm ngày trấn ải biên cương, ăn sương nằm gió… chỉ vì anh ta là một viên lính thú của triều đình, một hạng người thuộc đẳng cấp khác, thấp kém, so với lớp quan chức trong triều. Khác đẳng cấp thì khác thế lực, khác số phận.
Đây cũng chính là lý do mà trong đời sống văn minh hiện nay, người ta tìm cách xóa bỏ các rào cản dị biệt trong xã hội, xóa bỏ giai cấp chính trị, giàu nghèo, tuổi tác, học vấn, nam nữ, tôn giáo… để truy cầu hạnh phúc hài hòa trong môi trường sống.
Câu tục ngữ ở bầu thì tròn, ở ống thì dài trong một chừng mực nào đó cũng có thể liên hội với ý của câu gần mực thì đen, gần đèn thì sáng… Nghĩa là, trong quan hệ xã hội của mỗi người, nếu anh gần gũi, tiếp xúc, đi lại nhiều với lớp người nào đó, thì bằng cách này hay bằng cách khác, ở mức độ này hay mức độ khác sẽ bị ảnh hưởng về tư chất, phẩm hạnh và lối sống của lớp người ấy.
Những quan sát nói trên dường như đã được nâng lên thành một thứ triết lý răn bảo người đời. Quả vậy, ông cha ta đã từng khuyên chơi thì chọn bạn mà chơi, ăn có nơi chơi có chốn.
Ngày nay trong thời đại hiện đại hóa, thành ngữ này càng ngày càng mang màu sắc lu mờ, vì kỹ nghệ khoa học đã dần dần mang mọi người lại gần nhau, giao lưu và chan hòa những dị biệt giữa người và người. Do đó văn hóa nào vẫn còn đặt nặng sự dị biệt (như chính trị, tôn giáo, học thức,…) là tự đào hố cho sự phát triển của xã hội.