S
286 Sao hôm sao mai
Chiều hôm tới, nhìn về phía Tây, ai cũng trông thấy có một ngôi sao mọc sớm, rất sáng. Đó là sao hôm. Và, lúc ban mai đến, nhìn về phía đông, chúng ta lại thấy một ngôi sao rất sáng, lặn muộn hơn tất cả. Đó là sao mai. Trong tri thức của dân gian ta, sao hôm và sao mai là hai ngôi sao khác nhau, có sự xa xôi cách trở khôn cùng về cả không gian lẫn thời gian: kẻ ở trời đông, kẻ ở trời tây; cái mọc lúc sáng sớm, cái mọc lúc chiều tà. Với nhận thức đó, dân gian đã mượn “hai ngôi sao này” để so sánh với hai con người do một hoàn cảnh nào đó mà phải biền biệt xa nhau. Đó là con đường hình thành thành ngữ sao hôm sao mai mà chúng ta gặp trong tiếng Việt với ý nghĩa hàm chỉ “mỗi người một nẻo, không thể gặp nhau được”. Thí dụ:
“Hai cụ bậc đại thần tất phải biết cho ta. Có lý nào cưới vợ lại để đó, vợ chồng như sao hôm sao mai” (Nguyễn Huy Tưởng, “Đêm hội Long Trì”).
Sự thật, sao hôm và sao mai lại hoàn toàn khác với nhận thức ấy. Cả sao hôm lẫn sao mai chỉ là tên gọi của kim tinh một trong những hành tinh quay xung quanh mặt trời. Kim tinh nhỏ hơn quả đất. Nó cũng tối như quả đất và cũng nhờ mặt trời chiếu vào để phát sáng. Kim tinh và quả đất đều quay quanh mặt trời, nhưng do vòng quay của Kim tinh nhỏ hơn nên khi mặt trời chưa mọc ta đã thấy nó ở bên đông, chiều đến mặt trời chưa lặn ta lại thấy nó ở đằng tây. Vì vậy, chúng ta nhầm tưởng nó là hai ngôi sao khác nhau.
Ngày nay, ai cũng nhận thức đúng về bản chất của sao hôm, sao mai. Dẫu vậy, những hiểu biết này cũng không làm ảnh hưởng đến sự tồn tại của những tên gọi sao hôm và sao mai trong ngôn ngữ. Theo đó, thành ngữ sao hôm sao mai cũng không bị phương hại gì, và nó vẫn tồn tại trong tiếng Việt với tư cách là một đơn vị ngôn ngữ có chức năng biểu hiện “sự xa cách giữa những con người khác nhau do cảnh ngộ khác nhau gây nên”. Thí dụ:
“Giữa em với anh cứ như sao hôm và sao mai ấy. Lúc gặp lại là lúc chia tay — Hôm ở Hà Nội cũng vậy.” (Vũ Tuyến, “Vào hè”).
Gần nghĩa với thành ngữ sao hôm sao mai, trong tiếng Việt còn có thành ngữ như mặt trăng với mặt trời hay như mặt trời với mặt trăng. Thí dụ:
“Vợ chồng nhà mày cứ như mặt trăng với mặt trời ấy, thì bao giờ ông bà mới có cháu bế” (Chu Văn Tấn, “Một năm trên biên giới Việt Trung”).
Tuy vậy, như mặt trăng với mặt trời thường biểu thị ý nghĩa mạnh hơn, không chỉ nói về sự xa cách bình thường mà chủ yếu là nói về sự cách biệt, sự không hòa thuận đến mức xung khắc:
“Cầu khóc, chị ấy rất buồn vì chuyện vợ chồng cứ như mặt trời với mặt trăng” (Nguyễn Quang Thân, “Cô gái Triều Dương”).