TÍNH TOÀN THỂ CỦA ĐỜI SỐNG
Khi quan sát những gì đang xảy ra trên thế giới, ta tự hỏi tại sao lại có quá nhiều rối loạn, tại sao người lại tiêu diệt người. Tại sao lại có những ngân sách ghê gớm như thế cho vấn đề vũ trang? Tại sao loài người lại tự chia cắt mình để thành những quốc gia riêng biệt phù phiếm? Tại sao các tổ chức tôn giáo lại có định chế, các tôn giáo lớn lại chia cắt chính mình trên toàn thế giới? Tại sao lại có một sự phân chia như vậy? Chúng ta có khuynh hướng cho rằng có một thể tính bên ngoài đã sinh ra sự hỗn loạn này, rằng “Thượng đế” hay một thể tính cao tột nào đó, đã tạo ra con người xong rồi lại bỏ rơi con người trên trái đất. Những gì con người đã gây ra thật là khó tin và đáng sợ, không phải nói về tha nhân mà ngay trong chính nội tâm mình. Tại sao trên thế giới có quá nhiều người bị bệnh tâm thần như vậy? Tại sao lại có một cuộc đấu tranh liên tục giữa hai phái nam nữ? Tại sao trong tâm người có sự rối loạn như thế, điều mà dĩ nhiên sẽ biểu lộ ra bằng sự rối loạn bên ngoài?
Đời sống của chúng ta đã tạo nên xã hội mà trong đó chúng ta đang sống. Xã hội không được tạo thành bởi những biến cố bất thường nào mà bởi cuộc sống bất thường mà ta đang sống, không phải chỉ do ta thôi mà do các thế hệ đã qua. Chúng ta có thể cùng nhau đi vào đề tài này không, suy nghĩ về nó, và không những thế mà còn sẽ đi xa hơn phạm vi của tư tưởng không? Chúng ta luôn luôn nhắc đi nhắc lại rằng tư tưởng được sinh ra bởi ký ức mà ký ức là kết quả của tri thức và kinh nghiệm. Và vì thế tư tưởng luôn luôn bị hạn chế, vì tri thức mãi mãi bị hạn chế, thực tế là không bao giờ có tri thức toàn vẹn về bất cứ sự vật gì. Tư tưởng, vì từ đó sinh ra, nên cũng hết sức hạn chế. Và thế giới mà chúng ta đang sống, đời sống hàng ngày của chúng ta, sự nghiệp, nỗi lo âu, nỗi sợ hãi và đau buồn của chúng ta đều là kết quả của tư tưởng chúng ta, đều là sản phẩm của hoạt động hàng ngày.
Chúng ta có thể xem đời sống như một thể toàn vẹn không, các thứ giáo dục, nghề nghiệp, ý thích, công việc, và tất cả mọi nhọc nhằn đang tồn tại trong nội tâm, những mâu thuẫn tâm lý, nỗi lo âu, sợ hãi, sự vui thú, lòng đau buồn không? Chúng ta có thể xem chúng như một thể toàn vẹn không và đừng để tư tưởng săm soi một góc cạnh riêng biệt, với một khuôn mẫu riêng biệt hay đừng đeo bám vào một kinh nghiệm riêng biệt, đừng nhìn cuộc đời từ một góc nhìn duy nhất không? Tại sao chúng ta lại sống theo cách mà chúng ta đang sống? Tại sao có quá nhiều rối loạn trên thế giới và trong mỗi chúng ta? Phải chăng sự rối loạn trên thế giới khác với rối loạn của chúng ta?
Tại sao có sự rối loạn bên ngoài và bên trong? Phải chăng đó là hai sự rối loạn tách biệt? Hay chỉ là một quá trình duy nhất? Sự rối loạn bên ngoài không hề khác với sự rối loạn trong tôi, mà nói đúng hơn sự rối loạn này là một sự vận động, nó lan ra bên ngoài và đi vào bên trong. Nó như một cơn thủy triều cứ đến và đi một cách vô tận. Chúng ta có thể bắt đầu thiết lập lại sự ngăn nắp trong đời mình được không? Vì nếu không có sự ngăn nắp thì không thể có tự do. Sự ngăn nắp hoàn toàn - chứ không phải thỉnh thoảng, không phải mỗi tuần một lần, mà trong đời sống hàng ngày - sẽ mang lại không những sự tự tại mà trong sự ngăn nắp đó sẽ có lòng yêu thương. Một tâm thức rối loạn, hoang mang, luôn nằm trong mâu thuẫn sẽ không có hay không ý thức được lòng yêu thương là gì.
Có thể có một sự ngăn nắp tuyệt đối không? Chúng ta đang dùng từ tuyệt đối trong ý nghĩa đích thực của nó, hoàn toàn, trọn vẹn, không phải một thứ ngăn nắp được trí năng mang lại, không phải thứ ngăn nắp dựa trên các giá trị, hay thứ ngăn nắp đến từ áp lực của môi trường xung quanh, hay thứ ngăn nắp vì muốn rập khuôn với một quy định hay mẫu hình nào đó. Chúng ta đang nói đến một sự ngăn nắp hoàn toàn và tuyệt đối trong đó không có đường phân ranh nào với sự rối loạn cả. Chúng ta đang tự hỏi liệu có một sự ngăn nắp mà trong đó không bao giờ có sự rối loạn nữa.
Tại sao tâm thức lại chịu chấp nhận và sống trong sự rối loạn, một tâm thức bao gồm bộ não, các phản ứng cảm xúc của ta, các phản ứng của giác quan ta? Nếu bạn tự quan sát tâm mình, tức là cuộc sống của chính bạn, nó dựa trên tâm, trên tư tưởng của bạn, trên cảm xúc, kinh nghiệm, ký ức, hối tiếc, lo ngại của bạn, thì tại sao cái tâm này, cái đã có tất cả trong ý thức mình, lại chịu chấp nhận sự rối loạn? Không phải chỉ là sự rối loạn tâm thần, chỉ chấp nhận rối loạn và sống với sự rối loạn, chỉ làm quen với rối loạn mà vấn đề là tại sao tâm lại khởi ý phân chia hai thứ, khởi ý về rối loạn và ngăn nắp, liên tục có sự điều chỉnh dàn xếp? Phải chăng đó là điều không thể tránh khỏi? Đó là tình trạng tự nhiên của chúng ta hay sao? Nếu đó là sự tự nhiên thì ta phải sống với sự tranh chấp này, trong sự rối loạn này, từ lúc mới chào đời đến ngày nhắm mắt xuôi tay. Và nếu không phải là sự tự nhiên, điều mà xem ra là rõ, thì nguyên nhân của nó là gì? Cơ sở của nó là gì, nguồn gốc của tất cả chúng là gì? Phải chăng cơ sở đó tùy nơi thái độ đặc biệt của ta, sự thèm muốn riêng tư của ta?
Ta muốn tìm ra cơ sở của sự rối loạn này, nguồn gốc của nó. Muốn thế thì làm sao tiếp cận được vấn đề? Làm sao tiếp cận được vấn đề rối loạn để giải quyết được nó một cách triệt để? Cách tiếp cận của bạn là sao? Phải chăng bạn tiếp cận để tìm sự ngăn nắp từ trong sự rối loạn và do đó sự tiếp cận đã được định hướng trước? Giả định rằng tôi đang ở trong sự rối loạn và tôi có mong ước được sự ngăn nắp. Chỉ nội cái mong ước này đã quy định sự ngăn nắp phải như thế nào, trong lúc nếu tôi tiếp cận nó bằng cách tìm gốc rễ của nó thì chiều hướng của tôi không bị phân tán, bị phung phí trong các hướng của trí năng, của ngôn từ hay của cảm xúc, mà toàn bộ sự chú tâm của tôi chỉ hướng về gốc rễ của nó. Thế thì bạn tiếp cận ra sao, với tính chất là con người, sống trong thế giới này, bên ngoài và bên trong đều bị rối loạn? Chúng ta phải thật rõ về cách tiếp cận của chúng ta.
Nếu điều này đã rõ thì ta hãy cùng nhau xem nguồn gốc của sự rối loạn là gì. Phải chăng nó là một sự tự mâu thuẫn? Phải chăng sự thèm muốn đã tạo ra sự chia cắt trong chúng ta? Chỗ nào có sự chia cắt, chỗ đó có tranh chấp và tranh chấp là rối loạn. Có tranh chấp là có rối loạn dù nó chỉ là bé nhỏ hay là thứ tranh chấp sẽ sinh ra khủng hoảng to lớn. Thế nên phải chăng sự tranh chấp của chúng ta là tự mâu thuẫn, nói một đường, làm một nẻo; là có những hình ảnh lý tưởng và luôn luôn cố tập làm theo những hình ảnh đó? Phải chăng đó là sự khát khao của chúng ta muốn trở thành một cái gì? Hay sự tranh chấp này do tư tưởng tạo nên? Như chúng ta nói, tư tưởng là hạn chế và vì thế nó cứ chia cắt cái bên ngoài và bên trong, cái “bạn” và cái “tôi”. Tư tưởng tranh đấu để trở thành một cái gì, cái bây giờ không có. Phải chăng sự chia cắt liên tục này, sự trở thành, sự mâu thuẫn, sự rập khuôn, sự so sánh, sự bắt chước về mặt tâm lý chính là những biểu hiện khác nhau của một nguyên nhân trung tâm?
Thế thì nguyên nhân trung tâm là gì, nguồn gốc của tất cả mọi thứ? Bạn đang xét tâm mình, do đó bạn ý thức về cách bạn tiếp cận vấn đề, bạn ý thức về mâu thuẫn nội tâm của mình, về sự tranh chấp, về sự chia cắt, về sự e ngại của mình. Ta có thể ý thức về tất cả những điều đó không? Hay ta chỉ ý thức về một mặt của nó, mặt này vốn đòi hỏi một câu trả lời tức khắc. Nếu tôi quan tâm về việc sinh nhai, tôi sẽ không quan tâm đến những điều khác vì đó là một yêu cầu tức khắc. Tôi cần tiền bạc, thực phẩm; tôi có con cái, trách nhiệm, vì thế sự tiếp cận của tôi đến vấn đề này là làm sao phải có công ăn việc làm. Hay nếu tôi đã quen nghĩ theo một khuôn mẫu, theo một chiều hướng và tôi không biết mình bị ràng buộc trong khuôn mẫu đó thì khi tiếp cận vấn đề này, tôi sẽ đến với nó theo cách mà tâm tôi hay nghĩ. Hay nếu tôi là người nhiều cảm tính, mơ mộng, thì cách tiếp cận của tôi sẽ là tùy tiện, không rõ ràng chính xác.
Do đó ta phải thật rõ mình tiếp cận vấn đề như thế nào vì nếu ta sử dụng bất cứ mẫu hình nào ta cũng không thể giải quyết được nó. Vì thế câu hỏi là tâm ta có được tự do không bị ràng buộc bởi mẫu hình nào cả hay không? Bởi những hình ảnh lý tưởng không? Bởi những ý hướng có sẵn không? Bạn có ý thức không về sự rối loạn trên thế giới, mỗi ngày mỗi tệ hại hơn? Và sự rối loạn trong tự tâm mà chúng ta đã thừa kế, mà chúng ta đã thêm vào? Bạn có ý thức hay không về xã hội mà chúng ta đang sống, nó cũng hoàn toàn rối loạn, trong đó có một sự bất công lớn lao: Có hàng triệu người thiếu ăn và có xã hội phong phú; có sự độc đoán và có tự do dân chủ muốn nghĩ gì thì nghĩ, nói gì thì nói?
Tâm và ý thức của chúng ta là tâm và ý thức của thế giới. Bất cứ chỗ nào cũng là những cảnh phiền não, lo âu, bất an, cô đơn, những người tuyệt vọng không ai chia sẻ, những con người bị thiêu đốt bởi đau buồn và bất ổn. Về mặt tâm lý, bạn là một người, bạn không tách rời khỏi thế giới loài người. Ý niệm cho rằng bạn là một cá thể riêng tư với một tâm thức đặc biệt của riêng bạn là một sự vô nghĩa vì bộ óc này đã tiến hóa thông qua thời gian. Đó là bộ óc của loài người, bộ óc này là một phần của loài người, về mặt di truyền v.v… Thế nên bạn là thế giới và thế giới là bạn. Đó không phải là một ý niệm hay một chủ trương, lại càng không phải là một câu nói viển vông vô nghĩa mà đó là sự thực. Và cái tâm này đang hoàn toàn bị rối loạn. Và chúng ta đang tìm cách phát hiện cội nguồn của sự rối loạn này.
Nguyên nhân của sự phân biệt giữa nam nữ, giữa các quốc gia, giữa nhóm người này và nhóm người khác, sự chia cắt giữa các niềm tin, ý niệm, chủ trương, nhận thức về lịch sử và các cách hành xử là gì? Sự phân biệt tất phải sinh ra tranh chấp. Đó là một thực tế. Với sự phân biệt chia cắt, chúng ta cho mình có sự an toàn; thế nên có sự phân biệt là người Anh, người Pháp, người Đức, mỗi nhóm người cùng nhau giữ lấy một ý niệm, một nội dung, đứng dưới một lá cờ, họ cho rằng như thế là sự an toàn. Sự cô lập này dĩ nhiên phải sinh ra phân biệt. Chúng ta có thấu hiểu một cách sâu xa sự thực rằng, bao lâu còn có chia cắt, bấy lâu còn có tranh chấp? Rõ là không có sự an toàn trong việc cô lập này, trong sự tách biệt này. Bạn có thể xây một bức tường quanh mình, dưới dạng một quốc gia, nhưng bức tường này đang đổ vỡ.
Nguyên nhân, nguồn gốc của sự chia cắt là gì? Mỗi một người trong thế giới này đều nghĩ và sống theo cách là mình tách biệt với người khác, với vấn đề riêng của mình, lo âu của mình, chứng thần kinh của mình, cách tư duy riêng tư của mình. Điểm trung tâm của điều này là ý niệm tôi tách biệt với bạn. Điều đó có đúng hay không? Có đúng là chúng ta tách biệt nhau, cá thể khác nhau, người này hoàn toàn khác người kia không? Vóc người bạn có thể cao, có thể thấp, tóc đen hay tóc trắng nhưng trong nội tâm liệu chúng ta có khác nhau? Về mặt nội tâm tất cả chúng ta đều trải nghiệm các điều như nhau hay tương tự với nhau, về mặt tâm lý không có sự chia cắt phân biệt. Cho nên bao lâu ta còn chấp nhận ý niệm rằng chúng ta bị chia cắt thì bấy lâu ta vẫn còn có tranh chấp, phân biệt và sự rối loạn.
Bạn nghe tôi một lời khẳng định như thế, là bao lâu bạn còn nghĩ mình tách rời ra khỏi người khác về mặt tâm lý, bấy lâu sẽ còn tranh chấp và rối loạn. Thực là thế. Khi bạn nghe vậy, chắc bạn trừu tượng hóa điều này thành một ý niệm, rồi xem thử ý niệm này được thực hiện thế nào đây? Hay nó là một thực tại? Nếu là thực tại thì bạn có thể làm một điều gì với nó. Thế nhưng nếu bạn chỉ trừu tượng hóa việc này thành một ý niệm thì sẽ hỏng mất, bởi vì bạn có ý niệm của bạn, tôi có ý niệm của tôi. Mà sự thực chung loài người chúng ta cùng có là, bao lâu còn có sự phân biệt bên trong giữa bạn và tôi thì bấy lâu còn tranh chấp, hoang mang và rối loạn. Nhưng tâm của chúng ta đã bị quy định mất rồi; từ hàng ngàn năm nay tâm ta đã bị quy định bởi những gì con người đã nói nên cứ nghĩ rằng chúng ta bị tách lìa. Tôn giáo cho rằng chúng ta bị tách lìa, mỗi người hãy lo cứu rỗi lấy mình; mọi khuôn mẫu cứ lặp đi lặp lại như thế mãi. Bị quy định như thế thì thật là khó mà chấp nhận một cái khác khả dĩ là chân lý. Tôi dùng từ “khả dĩ” vì tôi không muốn giáo điều; nhưng thực là như thế. Nếu bạn chấp nhận tôi phân tích điều này với các bạn, với lý luận, với trí năng, với lẽ hơn thiệt, cuối cùng thì chúng ta sẽ đến một điều chung.
Nếu muốn hiểu rõ tính chất của sự rối loạn và cách chấm dứt nó, hiểu một cách toàn triệt, không phải tương đối, thì phải chăng ta phải ý thức về điều rối loạn này? Và khi đã ý thức rồi, câu hỏi sẽ sinh ra là: bây giờ ta phải làm sao? Ta biết là ta bị chia cắt, ta phải dẹp bỏ sự chia cắt này ra sao?
Phải chăng thực tế bị chia cắt này khác với chủ thể quan sát đang nhìn thực tế đó? Tôi xin giải thích một chút. Tôi quan sát lòng ham muốn. Tôi đang ham muốn. Phải chăng sự ham muốn mà tôi đang quan sát khác với tôi, khác với người quan sát, kẻ đang nói: “Tôi đang ham muốn đây”? Hay sự ham muốn chính là người quan sát? Đúng không? Như thế thì sẽ không có sự chia cắt giữa sự ham muốn và người quan sát đang nói: “Ta đang ham muốn” và cũng là người muốn tác động lên sự ham muốn đang nói: “Ta không được ham muốn. Ta phải kiềm chế nó. Ta phải đè nén nó. Ta phải vượt lên nó”. Có sự chia cắt và sự chia cắt này luôn luôn là tranh chấp và gây rối loạn. Thực tế là, người quan sát đang nói “Ta đang ham muốn”, chính nó là bản thân sự ham muốn. Bạn có theo kịp đến đây không? Nếu kịp thì tôi xin hỏi: Phải chăng sự rối loạn này, sự chia cắt này có khác với cái tôi đang quan sát nó? Hay sự rối loạn, sự chia cắt chính là tôi? Toàn bộ sự hiện hữu của tôi chính là nó? Tôi tự hỏi: Bạn đã đến kịp điểm này chưa, vì nếu không, bạn không thể đi xa hơn. Xin hãy đến với nó. Thật hết sức quan trọng nếu bạn thấu hiểu thực tế này một lần cho tất cả. Nếu bạn hiểu, nó sẽ làm đời bạn hoàn toàn khác vì trong đó không còn có sự tranh chấp nữa. Tôi muốn nêu rõ điểm này.
Hãy giả định tôi bị ràng buộc vào một người nào đó. Trong sự ràng buộc này và mọi hệ quả của nó có vô số phiền não, ghen tị, lo âu, phụ thuộc, tất cả mọi điều do ràng buộc sinh ra. Trong sự ràng buộc này thì lập tức sự chia cắt được hình thành. Bây giờ xin hỏi sự ràng buộc này, cảm giác bị phụ thuộc này, sự bám giữ vào một người, có khác với tôi hay không? Hay tôi chính là sự ràng buộc? Nếu ta thấy được điều này thì mối tranh chấp sẽ ngưng. Thật là như thế. Ngưng không phải là do tôi phải bỏ nó đi, tôi phải độc lập, tôi phải tách khỏi, sự tách rời chính là sự ràng buộc; nếu tôi cố tách rời tức là tôi lại bị ràng buộc nơi sự tách rời đó.
Do đó bây giờ tôi rất rõ là không có sự chia cắt. Khi nói tôi bị ràng buộc là nói tôi chính là sự ràng buộc, tôi là trạng thái của ràng buộc. Vì vậy mà tôi đã hoàn toàn xả bỏ mọi tranh chấp. Bạn có thấy điều này không? Tôi là trạng thái đó.
Thế nên bản thân tôi chính là sự rối loạn. Không phải tôi nhận thấy mình là sự rối loạn cũng không phải tôi nghe ai nói mình là sự rối loạn, mà thực tế là tôi, một con người, là trạng thái của sự rối loạn. Mọi việc tôi làm chỉ mang thêm rối loạn. Tôi đang nằm trong một tình trạng rối loạn toàn diện. Và tất cả các cuộc chiến để khuất phục nó, đè nén nó, tách rời ra khỏi nó, tất cả đã qua, mọi hành vi trốn chạy đã chấm dứt. Nếu không được thế thì hãy bất động. Thoạt tiên hãy từ bỏ mọi sự trốn chạy, từ bỏ tất cả mọi trốn chạy có tính chất ngôn từ, biểu tượng, và chỉ dừng lại với thực tế là bạn đang là người ở trong một sự rối loạn toàn diện. Sau đó thì điều gì sẽ xảy ra?
Chúng ta là hai người bạn đang nói chuyện với nhau, đây không phải là một phép chữa bệnh, hay một thứ phân tích tâm lý hay bất cứ gì tương tự với thứ vô nghĩa đó. Chúng ta là hai người cùng nhau trò chuyện, kể nhau nghe làm sao tới điểm đó, một cách có lý luận, có cân nhắc, không để cảm tính chi phối, và nhờ đó mà lành mạnh. Vì được lành mạnh chân chính là vấn đề khó nhất. Thế là chúng ta đã tới cái điểm: Tôi là như thế đó. Lúc này trong tâm sẽ xảy ra điều gì?
Trước kia, tôi phí năng lực để đè nén, tìm cách làm sao cho đừng rối loạn, đi tìm tới ông thầy nọ thấy kia. Tất cả những gì tôi làm chỉ là sự phí phạm năng lượng. Bây giờ thì thừa nhận là tôi rối loạn, điều gì đã xảy ra? Hãy đi cùng với tôi. Tâm tôi sẽ hoàn toàn tập trung đến sự rối loạn. Tâm tôi đang nằm trong một tình trạng tập trung hoàn toàn để nhìn sự rối loạn. Đúng không? Do đó, điều gì xảy ra? Khi có một sự chú tâm hoàn toàn, khi đó không có rối loạn. Chỉ nơi nào thiếu sự chú tâm, nơi đó sinh ra rối loạn. Sự rối loạn sinh ra khi có một sự chia cắt, đó là do sự thiếu chú tâm.
Khi có sự chú tâm hoàn toàn thì không có sự phát tán của năng lượng. Khi tôi nói: “Làm sao ta có sự chú tâm hoàn toàn đây?” thì đó đã là phí năng lượng. Khi bạn thấy rõ sự rối loạn luôn luôn do sự thiếu chú tâm sinh ra, thì sự thiếu chú tâm đó đã trở thành sự chú tâm rồi.
Bây giờ với sự chú tâm này ta tìm xét những tình trạng như lo sợ, ham thích, khổ não. Thật là quan trọng phải rũ bỏ cái sợ. Tâm không bao giờ thoát khỏi cái sợ. Bạn có thể che giấu nó, đè nén nó, bạn có thể không biết đến nó, hay bạn quá hân hoan vì thế giới bên ngoài mà không bao giờ để ý đến cái sợ đã bắt rễ sâu kín bên trong. Chỗ nào có sợ hãi, chỗ đó không có tự do tự tại, không có lòng yêu thương, chỉ có sự bất mãn. Muốn thấy điều này bạn phải có khả năng chạy nhanh - không phải chạy bằng chân mà là nội tâm, có khả năng chạy nhanh, nhảy cao - chứ không bò từng li như một con ốc sên.
Ta thấy sự sợ hãi sinh ra điều gì trong đời mình. Sự sợ hãi mang bóng tối lại cho tâm. Chúng ta không nói về loại sợ hãi đặc biệt do thần kinh sinh ra, mà nói bản thân sự sợ hãi. Khi ta hiểu nguồn gốc của sự sợ hãi thì cái sợ về một điều nhất định sẽ tan biến. Nếu tôi sợ bóng tối thì đó là cái sợ đặc biệt của riêng tôi và tôi muốn cái sợ đó phải được giải quyết; thế nhưng tôi không quan tâm đến toàn bộ sự sợ hãi là những gì. Ngược lại nếu tôi hiểu toàn bộ phạm vi của sự sợ hãi thì điều kia cũng không còn. Ở đây chúng ta quan tâm đến toàn bộ phạm vi của sự sợ hãi. Sự sợ hãi này có thể tan biến hoàn toàn không, để cho cái sợ thuộc về thể chất và cái sợ phức tạp hơn thuộc về tâm lý, niềm sợ hãi nội tâm biến mất? Sự sợ hãi thể chất thì ta có thể giải quyết một cách đơn giản, nhưng nếu bạn để ý đến cái sợ thể chất, chỉ quan tâm giải quyết cái sợ thể chất thôi thì bạn sẽ bị ràng buộc vào với cái gì đó hoặc sinh ra sự chia cắt và sự tranh chấp. Nếu trước hết ta hiểu cái sợ tâm lý thì sau đó bạn dễ giải quyết hơn cái sợ thể chất chứ không ngược lại. Cho nên hãy tìm hiểu sự sợ hãi một cách tổng quát; chiều sâu, tính chất và cái tối tăm của sự sợ hãi, thì sau đó bạn có thể giải quyết cái sợ thể chất riêng biệt. Đừng đi ngược lại, bắt đầu với cái sợ thể chất trước, đó là điều mà tất cả chúng ta hay làm.
Loại sợ hãi tâm lý là quan trọng hơn nhiều; chúng làm ta trở thành những con người xấu xí như thế này đây. Khi sợ, ta trở thành tàn bạo, ta muốn hủy diệt, nhân danh Thượng đế, nhân danh tôn giáo, nhân danh cách mạng xã hội, vân vân và vân vân. Bây giờ, là con người, đã sống với cái sợ này từ vô lượng thời gian, có thể giải thoát khỏi sợ được không? Chúng ta đã nêu lên câu hỏi này rồi; bây giờ thì bạn tiếp cận với vấn đề sợ như thế nào? Phải chăng bạn sẽ tiếp cận nó với mong muốn giải quyết nó? Nếu làm thế thì bạn lại tách rời mình ra khỏi thực tại của sợ hãi rồi. Phải chăng bạn tiếp cận như một quan sát viên, một chủ thể đang sợ hãi và muốn giải quyết nó hay bạn vừa thừa nhận mình đang sợ hãi?
Bạn có chú tâm hoàn toàn về thực tế này không? Về cái thực tế là bạn, một con người và cũng chính là toàn thể nhân loại, là đang sợ hãi, đang sống trong lo sợ, một cách ý thức hay vô ý thức, với cái sợ nông cạn hay kín đáo sâu xa? Những cái sợ sâu kín sẽ hoàn toàn lộ diện khi bạn chú tâm.
Bạn đang xem xét, đang nhìn chính mình, chứ không gật đầu đồng ý với người đang nói đây, người đang nói không hề quan trọng. Thật sự, người nói không quan trọng. Điều quan trọng là bạn sẽ về nhà mà không có chút u ám nào của sợ hãi. Khi bạn đã ý thức về cái sợ, bạn còn trốn chạy nó hay không? Bạn còn tìm cho nó một câu trả lời nữa không? Bạn còn tìm cách đè bẹp nó không? Nếu có thì bạn chỉ phân tán năng lượng, bạn tự chia cắt mình và do đó mà có tranh chấp về sợ hãi và làm sao thoát khỏi nó. Tất cả điều này sẽ sinh ra. Nếu bạn thấy rõ cái sợ chính là bạn thì không có hành động gì cần thiết nữa cả. Không có điều gì phải làm nữa cả vì bạn là chính nó; và vì thế tất cả sự chú tâm được định hướng, trong sự chú tâm này sự sợ hãi được nhận diện.
Tùy nơi bạn. Bạn đã thấy, bao lâu ta còn tìm cách chế ngự thì cái tâm chế ngự đó cũng cần phải được chế ngự. Nhưng nếu bạn tự nhủ: “Đúng nó là một thực tế và ta không cần phải đi đâu cả” thì sự vật này sẽ tự tan biến - một cách hoàn toàn chứ không tương đối, không phải hôm nay ra đi mà ngày mai trở lại với toàn thể cái sợ. Nó sẽ ra đi nếu bạn chú tâm hoàn toàn về nó.
Cũng tương tự như khi ta xem xét sự vui thú dục lạc. Bây giờ hãy cẩn thận. Chúng ta hãy hết sức thận trọng ở đây.
Tôi không rõ bạn có để ý hay không, là ngay từ thời xa xưa nhất của loài người, một điều luôn luôn dẫn dắt ta là vui thú, lòng ham thích vui thú và sự tránh né lo buồn. Bạn có thể thấy điều này trong tranh ảnh, trong các văn bản cũ xưa, trong các biểu tượng. Tất cả đều khuyên nhủ, hãy theo đuổi điều này, hãy tránh né điều kia. Tư tưởng chia cắt đời sống thành ra sợ hãi, vui thú, phiền muộn, công việc; nhưng tất cả đều là một, không phải ư? Hãy xem chúng ta đã làm gì: Tâm của chúng ta đã được quy định, chấp nhận sống trong tiêu chuẩn này, đó là luôn luôn theo đuổi sự vui thú. Thượng đế, nếu bạn tôn thờ, chỉ là cái cốt tủy của lòng vui thú đó. Bạn gán cho hình ảnh đó với nhiều tên khác nhau nhưng mong ước của bạn là đạt được sự vui thú tối hậu và tinh tế này, làm sao cho bạn đừng bao giờ bị quấy rầy nữa, đừng bao giờ bị mâu thuẫn nữa, vân vân và vân vân. Và chúng ta phải thấu hiểu điều này, đừng đè nén, đừng trốn chạy.
Tại sao sự vui thú, cũng như phiền muộn, sợ hãi trở nên quan trọng như thế trong cuộc sống? Bạn có hiểu từ khổ* hay không, sự đau khổ của con người, sự đau khổ xuyên qua nhiều thế kỷ, sau cuộc chiến tranh này đến cuộc chiến tranh khác, giết hại mạng người, tàn phá thiên nhiên, giết hại động vật, tàn hại tất cả mọi thứ. Con người không những chịu khổ thôi mà còn gây khổ thêm. Đó là một phần của chúng ta, một phần của ý thức chúng ta. Và chúng ta tìm cách tránh né nó vì không biết cách giải quyết. Chúng ta cho rằng theo đuổi vui thú là điều chính yếu, cho rằng trong đó có ít nhất ta được một cái đúng đắn, thực có, một cái tồn tại thực. Do đó mà sự vui thú trở thành quan trọng nhất, không phải chỉ thú vui tình dục thôi mà cả sự hồi tưởng, hình ảnh, những gì còn diễn ra trong tâm. Còn mọi thứ sợ hãi, lo âu, phiền não bị đẩy lùi thành thứ yếu. Nếu bạn chăm chú xem, bạn sẽ thấy điều gì xảy ra, điều gì chiếm trọn tâm bạn. Không phải xem hành động cụ thể bây giờ mà toàn thể những gì được xây dựng nên và tòa lâu đài được mệnh danh là tình yêu. Vì thế sự vui thú, tình yêu, khổ não, lo sợ, tất cả chúng đều có liên quan đến nhau.
* Sorrow.Như thế thì phải chăng bạn nên xét lo sợ, vui thú, khổ não một cách riêng lẻ, từng thứ một? Hay bạn sẽ có khả năng giải quyết một cách toàn thể những điều này? Tâm của chúng ta vốn bị phân rã nên ta xét từng thứ một, hy vọng giải quyết từng thứ một, và hy vọng chấm dứt được sự phân rã và phiến diện. Bây giờ làm sao bạn tiếp cận được với cái toàn thể? Xem xét sự rối loạn của bạn, vui thú, sợ hãi, phiền não như là sự vận động chung của đời sống? Không xem chúng riêng lẻ mà là một cái toàn thể. Bạn có thể làm thế được không? Tức là, bạn có thể tự nhìn mình như thể nhìn vào một tấm gương của tâm, như là một con người trọn vẹn không? Hay bạn chỉ có thể nhìn một phần?
Bạn tự nhìn mình như thế nào? Bạn có thể xem công việc của bạn, vợ con bạn, tôn giáo, cách tư duy, kinh nghiệm, ý niệm, ý định, tham vọng của bạn… như một cuộc vận động duy nhất không? Đó là cách độc nhất để giải quyết toàn thể vấn đề, không đi qua từng mặt một.
Bây giờ làm sao một tâm thức, bộ não, các cảm xúc, vốn đã bị phân rã từ thế hệ này qua thế hệ khác, tiếp cận hay nhận thức được cái toàn thể? Phải chăng bạn sẽ tiếp cận tính toàn thể của đời sống một cách phiến diện, chuyện kinh doanh trước, tiền bạc trước, nhà cửa trước, vợ con, tình dục, cái này sau cái kia? Hay tâm bạn có thể thấy tính toàn thể của đời sống? Nó làm được vậy không? Hay bạn cố gắng để thấy cái toàn thể của nó? Nếu bạn dụng công cố gắng để thấy cái toàn thể đó thì chuyện đã hỏng, bạn không bao giờ có được đâu, vì đó là lúc bạn sinh ra một sự chia cắt, sinh ra tranh chấp, rối loạn. Muốn thấy đời sống là một cuộc vận động, bạn cần phải học thật sự. Học, nhưng không phải học nơi tôi. Học từ chính bạn bằng cách quan sát. Học cách quan sát sự chia cắt và thấy sự vô nghĩa của cách tiếp cận bằng lối chia cắt; thấy thực tế rõ ràng là không thể tiếp cận cái toàn thể bằng cái phiến diện. Bạn phải có một tâm thức đủ khả năng hứng nhận toàn thể vũ trụ và điều đó chỉ khả dĩ nếu tâm không còn rối loạn và sợ hãi nữa. Khi đó sẽ không có bóng tối của sự chia cắt, như cái “tôi” và cái “bạn”, xứ sở của tôi, xứ sở của bạn, tín điều của tôi, v.v… Tức là khi có sự tự tại hoàn toàn thì có sự tiếp nhận cái toàn thể. Và từ sự hiểu biết này, từ trí thông minh này, ta có thể tác động lên thế giới, thí dụ để có được một công ăn việc làm, hay để không có việc làm, để làm bất cứ điều gì. Còn bây giờ thì ta tiếp cận thế giới một cách phiến diện và chỉ gây ra sự tàn phá trong đó.
…
Tại sao tâm lại sống trong thời gian? Nó bị cuốn theo thời gian. Tâm thức mà ta đang có hiện nay đã bị cuốn theo thời gian từ hàng ngàn năm. Và điều đó thì xem ra là bình thường và lành mạnh. Thế nhưng ta muốn biết tại sao thời gian lại trở nên quan trọng về mặt tâm lý, ở nội tâm ta. Xin hãy tự hỏi mình. Đó là vì ta luôn luôn tránh né cái đang là để trở thành một cái gì khác, để đi từ đây qua kia? Nội tâm tôi thì như thế này, nhưng tôi không nên thế này mà phải thế nọ. Nội tâm tôi thấy không hạnh phúc, nhưng tôi phải hạnh phúc. Cái “phải” hay “sẽ” hay “nên” chính là sự vận động của thời gian. Cho nên tâm bị vướng vào thời gian vì tâm luôn luôn bỏ cái đang là mà đi. Nó muốn theo thời gian mà thay đổi: “Tôi sẽ tốt đẹp, hãy cho tôi thời gian”. Bạn thấy điều này cũng giống như tập luyện cơ bắp. Cơ bắp của bạn có thể không đủ mạnh nhưng nếu bạn cứ làm hoài những động tác để tăng cường nó thì nó sẽ mạnh hơn. Cũng nghĩ như thế mà ta tự nhủ: “Tôi đang thế này, tôi muốn thế khác, cứ cho tôi thời giờ là được”. Nhưng liệu cái đang là có thể thay đổi theo thời gian? Khi tôi có một mối lo âu lớn, mối lo đó có thể thay đổi theo thời gian không? Tức là liệu tôi có trở nên, hay sẽ ở trong một tình trạng mà tôi không còn lo âu? Hãy xem tôi làm gì với điều này. Tôi có lo âu; rồi tôi phóng chiếu ra một tình trạng không lo âu; và muốn đến với tình trạng đó, tôi phải có thời gian. Nhưng tôi lại không bao giờ chịu hỏi liệu mối lo âu mà tôi đang mang có thể được thay đổi tức khắc, không cần thời gian không. Hãy xem điều gì xảy ra: Tôi đang lo âu; tôi hy vọng sẽ hết lo âu; đây đã có một khoảng thời gian rồi, một sự tụt hậu rồi, và trong sự tụt hậu thời gian đó thì mọi hoạt động khác, mọi áp lực khác, mọi lơ đễnh đã diễn ra; cho nên lo âu không bao giờ được giải quyết. Tôi nghĩ mình sẽ đến một tình trạng không còn lo âu, nên tôi phấn đấu, phấn đấu. Nó giống như một con người hung bạo. Anh ta nghĩ ra sự không hung bạo nhưng trong khoảnh khắc đó thì anh hung bạo, cho nên anh ta không bao giờ đạt đến sự không hung bạo.
Cho nên vấn đề là: Liệu cái đang là có thể chuyển hóa ngay tức khắc không, tức là không cho phép khoảnh khắc thời gian nào được chen vào? Bạn hãy lắng nghe điều này, bạn sẽ thấy, nó thật sự đơn giản. Nếu tâm ta chăm chú ta sẽ giải quyết được mọi chuyện. Người ta đã lên đến mặt trăng, đã chế tạo những chiếc tàu ngầm tuyệt diệu, đã làm những điều không ngờ được. Ở đây, trong lĩnh vực nội tâm thì chúng ta khiên cưỡng, kém cỏi, hay tự làm mình kém cỏi. Nếu bạn không cho phép có thời gian, hay không tư duy với yếu tố của thời gian thì không có vấn đề gì cả. Chỉ vì chúng ta cho phép có thời gian vấn đề mới trở nên trầm trọng. Nếu không có thời gian thì nó đã được giải quyết. Giả định rằng tôi chết ngay bây giờ thì không có vấn đề. Nếu cho phép tôi có thời gian thì tôi sẽ sợ chết. Nếu tôi sống hoàn toàn không có thời gian nội tâm thì đó là một việc phi thường. Thời gian có nghĩa là tích lũy. Thời gian có nghĩa là hồi tưởng. Thời gian có nghĩa là tri thức được tích lũy về chính mình. Thế nhưng nếu không có thời gian, nói về mặt nội tâm, thì không có việc gì cả.
Vì chúng ta cho phép có thời gian như là một yếu tố xen vào giữa sống và chết nên sinh ra sợ hãi. Tính chất của sự chết có thể thấy được trong khi sống. Điều đó có nghĩa chết là sự ngưng lại, sự ngưng lại của sở hữu của tôi, của vợ con, nhà cửa, tài khoản ngân hàng. Trong sự chấm dứt này không có xin xỏ. Tôi không nói được với cái chết: “Xin cho tôi thêm một phút”. Mà chỗ nào có chấm dứt, chỗ đó có bắt đầu. Tôi muốn đi sâu vào chỗ này.
Khi có sự chấm dứt ràng buộc - hoàn toàn, không phải chỉ là sự ràng buộc với con người hay khái niệm mà là cả quá trình của sự ràng buộc, với tất cả hệ quả của nó - thì có một dạng hoàn toàn khác của tâm thức. Thật vậy. Tôi bị ràng buộc bởi đồ đạc của tôi và sự ràng buộc là một gánh nặng. Khi gánh nặng này được chấm dứt thì tôi có tự do. Cho nên sự chấm dứt quan trọng hơn sự bắt đầu. Bây giờ thì tôi đang sống, liệu tôi chấm dứt được không? Chấm dứt lo âu, chấm dứt sợ hãi. Chấm dứt, không phải là chấm dứt tài khoản ngân hàng mà chấm dứt về mặt nội tâm. Chấm dứt sự bất an của tôi. Khi tôi bị rối loạn, muốn chấm dứt nó thì đừng tự nhủ: “Ta phải tìm hiểu tại sao ta rối loạn, đâu là nguyên nhân và ta phải thoát khỏi rối loạn”. Tất cả thứ đó đều là thời gian cả. Đó chỉ là sự lơ đễnh, ngược lại với chuyên tâm ý thức về toàn thể sự vận động của thời gian và chấm dứt sự lo âu ngay tức khắc. Do đó sẽ không có sự tích lũy về mặt nội tâm để sinh ra tri thức.
Chết là dừng lại. Mọi thứ dừng lại. Chết là sự dừng lại mà tôi thì vẫn sống. Chúng ta đều sống, đều hoạt động. Chúng ta có thể chấm dứt mọi sự về mặt tâm lý không? Bạn có thể ngưng tức thì sự ràng buộc của bạn không, ngay tức khắc - cũng như sự giận giữ, sự thô bạo, lòng ham muốn, chuyện này chuyện kia của bạn, ngưng ngay trong lúc còn sống không? Như thế sống chính là chết. Chứ không phải bây giờ sống và cuối cùng mới chết. Sống có nghĩa là phải chết đi thứ này, nếu không thì bạn không hề sống. Phần lớn chúng ta đều sợ chết vì chúng ta chưa bao giờ sống chân chính, chưa bao giờ chúng ta sống thật sự. Chúng ta chỉ sống trong mâu thuẫn, tranh chấp, đau khổ, lo âu và gọi nó là cuộc đời. Sống không phải là những thứ đó. Nếu những thứ đó chấm dứt thì mới là sống. Khi đó thì bạn đang sống và cũng đang chết. Cả hai đi chung với nhau, như một đóa hoa và mùi thơm của nó; mùi thơm không hề tách khỏi đóa hoa, nó ở đó.
Có sự chấm dứt thực thụ do thân già yếu; nếu bạn suy nghĩ thật kỹ thì sẽ thấy tâm không bao giờ già đi như một cỗ máy bị hao mòn do sự ma sát. Thế nhưng đó không phải là tâm của bạn, đó là tâm thức của loài người. Tâm là kết quả của hàng triệu năm, là tâm của những người Ấn Độ, người Trung Quốc, người Nga, của tất cả những con người khác, tại vì họ cùng kinh qua những đau khổ như nhau, lo âu, sầu muộn, dục lạc, thỉnh thoảng có chút niềm vui, có chút tình thương. Thế nên trí não chúng ta, tâm chúng ta, là tâm của loài người. Nếu bạn có thể thấu hiểu thực tế này thì chúng ta sẽ sống không có sự chia cắt, điều đang gây tai họa trên toàn thế giới.
Vì tâm con người luôn luôn chộn rộn, luôn luôn nhảy từ nơi này qua nơi khác, được dẫn dắt bởi sự thèm muốn, được lèo lái bởi lòng ham ân thưởng và trốn tránh đau khổ, con người triền miên đi tìm một dạng của sự an nghỉ, một dạng của sự hòa bình trong đó ít nhất mười phút được yên tĩnh. Người ta đã tìm thứ này. Người ta đến nhà thờ và ngồi yên lặng. Đến một giáo đường tuyệt đẹp, nếu gặp lúc không có một nghi lễ nào diễn ra thì họ được yên. Và điều kỳ lạ là trong tất cả những nhà thờ này không bao giờ có một khoảnh khắc của sự lặng yên, trừ khi vắng người. Vì rằng nếu bạn yên tĩnh, bạn có thể bắt đầu dò tìm. Nếu bạn yên tĩnh, bạn có thể bắt đầu đặt nghi vấn. Thế nhưng bạn bị bận rộn suốt buổi, bạn không bao giờ có thì giờ để nhìn quanh, để tra vấn, để nghi ngờ, để hỏi han. Đó có lẽ là một trong những trò láu lỉnh của tâm con người.
Thiền định là gì và tại sao ta nên thiền định? Nó có tự nhiên không? Phải chăng cũng như hít thở, như nhìn ngó, như nghe ngóng, có tự nhiên không? Và tại sao chúng ta lại làm nó mất tự nhiên thế? Tại sao phải lấy một tư thế, phải theo hệ thống thiền định của Phật giáo, của Tây Tạng, của Thiên Chúa giáo, của phép Tantra, và phép thiền định do ông thấy yêu mến của bạn đặt ra? Không phải tất cả chúng đều là không bình thường hay sao? Tại sao tôi phải ngồi một tư thế nhất định mới thiền định được? Tại sao tôi phải cứ tập luyện mãi như thế? Để đi đến đâu? Phải chăng tôi cứ theo một hệ thống - hai mươi phút buổi sáng, hai mươi phút buổi tối - để có một cái tâm yên tĩnh? Sau khi kiếm được chút tâm yên tĩnh tôi có thể ra ngoài và làm mọi thứ tai hại suốt ngày còn lại.
Có một cách nào thiền định mà không bị những thứ đó không? Mọi người nói thiền định là để an tâm, để có một cái tâm biết quan sát, để có một cái tâm hoàn toàn tập trung, hoàn toàn chú ý, để không có tư tưởng nào cả ngoài một tư tưởng, một hình ảnh, một ấn tượng, một tâm điểm mà bạn nhắm đến. Đúng thế không? Tôi không biết bạn có làm hết những thứ đó không? Người đang nói này đã thử nửa tiếng với từng thứ thiền định đó, mười phút, năm phút và chúng không có nghĩa gì cả.
Vấn đề là bạn phải đi vào câu hỏi ai là chủ thể điều khiển và ai là đối tượng bị điều khiển. Toàn bộ cuộc sống của chúng ta, nếu bạn quan sát, là như thế này: Điều khiển và không điều khiển - tôi phải điều khiển cảm xúc của tôi, tôi phải điều khiển tư duy của tôi; tôi chỉ có thể điều khiển tư duy bằng cách liên tục tập luyện; và muốn tập luyện tôi phải có hệ thống. Một hệ thống hàm chứa một quá trình cơ giới, nó làm cho tâm ngày càng có tính cơ giới. Nó vốn đã cơ giới rồi và bây giờ ta muốn nó cùn lụt thêm. Tại sao chúng ta phải kinh qua những thứ đó? Bạn muốn có một chứng nghiệm và bạn biết là ma túy chỉ làm hại bạn nên bạn dẹp nó qua một bên, thế mà bạn lại hy vọng nhờ tập luyện cái gì đó để bạn chứng nghiệm một điều gì khác.
Tại sao con người lại đòi phải có kinh nghiệm? Phải chăng tâm đang hôn trầm và kinh nghiệm sẽ là một sự kích thích? Hay là khi tâm tỉnh giác thì nó không cần kinh nghiệm nữa. Bạn phải biết liệu tâm bạn đang hôn trầm hay tâm bạn nhàm chán với những kinh nghiệm đã có: tình dục, ma túy và tất cả mọi thứ khác. Bạn muốn có điều gì cao xa hơn, bạn luôn luôn khao khát kinh nghiệm hấp dẫn hơn, khác thường hơn. Tại sao tâm đòi có kinh nghiệm? Xin hãy tự hỏi mình.
Chỉ có một điều thôi. Một cái tâm rất sáng sủa thì không vướng mắc vào bất cứ ràng buộc nào. Một cái tâm như thế là ánh sáng cho bản thân nó. Do đó nó không cần kinh nghiệm, không có gì để chứng nghiệm cả. Bạn không thể chứng nghiệm được sự giác ngộ. Khái niệm chứng nghiệm được sự giác ngộ là một điều ngu xuẩn. Nếu nói: “Ta đã chứng nghiệm được sự giác ngộ” thì đó là một điều không thành thực chút nào. Bạn không thể chứng nghiệm được chân lý, vì như thế thì phải cần một người chứng nghiệm để mà chứng nghiệm. Nếu không có người chứng nghiệm thì hoàn toàn không có kinh nghiệm. Còn chúng ta thì bị ràng buộc nơi con người chứng nghiệm của chúng ta và vì thế mà cứ đòi thêm mãi.
Nói chung thiền định đang được thực hành hiện nay là phép tập luyện theo một hệ thống nhất định, hít thở đúng cách, tĩnh tọa trong một thế ngồi đúng đắn, chỉ làm ta ham muốn và khao khát một kinh nghiệm to lớn hơn, hay kinh nghiệm tối hậu. Đó là điều mà chúng ta đang làm. Và đó là một sự phấn đấu liên tục, một sự phấn đấu không bao giờ dứt. Đó là một cuộc chiến không bao giờ ngưng, với hy vọng sẽ đến với một sự ngưng chiến! Hãy xem chúng ta đang làm gì. Tôi đang phấn đấu, phấn đấu mãi để sẽ được chấm dứt việc phấn đấu một lúc nào đó trong tương lai. Hãy xem tôi chơi trò láu lỉnh gì với bản thân tôi. Tôi bị vướng trong thời gian. Tôi không tự nhủ rằng: “Tại sao ta phải phấn đấu chứ?”. Nếu tôi chấm dứt trận đấu thì đó là sự giác ngộ. Tôi không còn bóng tối của tranh chấp nữa. Thế nhưng chúng ta lại không chịu từ bỏ mọi nỗ lực đó; chúng ta bị vướng trong thời gian. Và thoát khỏi thời gian tức là tự do để có sự quan sát thuần túy và lúc đó thì tâm tĩnh lặng một cách phi thường. Bạn không cần làm tâm tĩnh lặng. Nếu bạn ngưng mọi tranh chấp, tâm tự nhiên tĩnh lặng. Và khi tâm hoàn toàn lặng yên, không có vận động nào của tư tưởng, thì có thể bạn thấy cái gì đó, có thể có cái gì đó thiêng liêng nằm ngoài mọi ngôn từ. Và đó là điều mà con người tìm kiếm từ vô thủy, một điều nằm trên mọi đo lường, vượt trên tư duy, một điều bất hoại, không thể định danh, miên viễn. Điều này chỉ có thể xảy ra khi tâm tuyệt đối tự do và hoàn toàn tĩnh lặng.
Cho nên chỗ bắt đầu của ta rất gần, rất gần. Và khi bạn bắt đầu rất gần thì không có gì xa cả. Khi bạn bắt đầu gần thì không có khoảng cách và do đó không có thời gian. Và đó chỉ có thể là cái thiêng liêng nhất.
Brockwood Park, 6 và 7.9.1980