Tác giả : Nguyễn Ngọc Ngạn
Chương 1
Hải Ninh là tên gọi một ngôi làng điển hình ở miền Bắc với cánh đồng lúa mênh mông , với lũy tre xanh bao bọc mấy trăm nóc nhà , phần lớn là mái tranh vách đất . Cuối cánh đồng làng có con đê cao ngăn nước sông cái , la mối đe dọa hàng năm mỗi khi mùa mưa đến . Cuộc sống im lìm của mấy ngàn cư dân cứ êm ả ngày này qua ngày khác , ngàn đời chẳng biết bao giờ thay đổi.
Bấy giờ là giữa thập niên 20 , Khải Định hoàng đế vừa qua đời ở tuổi 41 . Vua chết đi không để lại chút tiếc thương nào trong lòng muôn dân , bởi sinh thời vua là bù nhìn tiêu biểu của thực dân Pháo , đi ngược lai bao nhiêu công trình ái quốc của các bậc tiên vương họ Nguyễn . Triều đình cũng biết lòng dân chê trách vua , cho nên vua vừa nằm xuống , các quan phụ chính đại thần như Tôn Thất Hân , Nguyễn Hữu Bài vội vàng ra bản thông tri , có đoạn mở đầu như sau :
“Hoàng đế Khải Định từ khi đi Tây về thụ bệnh , bệnh tình càng ngày càng nặng , 5 giờ sáng ngày 21 tháng 9 ta , tức Novembre , ngài đã thăng hà .
Nay tiên đế đã khuất núi , chúng ta cũng không nên nghi luận về sự nghiệp ngài trong mười năm trị vì thế nào . Sự nghiệp ấy hay hay dở , sẽ thuộc về thanh sử đời sau phán đoán . “
Lời kêu gọi của triều đình càng làm cho thần dân bàn tán nhiều hơn . Hoàng tử Vĩnh Thụy vốn người ngoại tộc , được Khải Định nhận làm con nuôi , lên nối ngôi , lấy hiệu là Bảo Đại , mới 13 tuổi hiện còn đang du hoc bên mẫu quốc .
Bước sang đầu thế kỳ 20 , những phong trào đấu tranh dành độc lập không còn lấy triều đình làm điểm tựa nữa , bởi tiếng gọi Cần Vương năm xưa thời Hàm Nghi , Duy Tân đã trở thành dĩ vảng . Nhiệm vụ đuổi Thực dân bây giờ là quần chúng tự phát , đặc biệt là những người theo tân học , ngấm ngầm bùng lên khắp nơi như trăm hoa đua nở dưới nhiều hình thức khác nhau , ghi dấu một thời lẫm liệt pha lẫn với bi thương .
Trong làng Hải Ninh , có gia đình ông Vũ Lương , thuộc hàng trung nông , bốn người con , hai trai hai gái đều hiền lành chăm chỉ . Ông Lương là thầy đồ lỡ vận , vốn liếng chữ Hán thâm hậu nhưng gặp lúc buổi Nho học xế bóng , không đắc dụng trong xã hội nữa . Ông mở lớp dạy học tại nhà , môn sinh lác đác trên dưới chục đứa . Những gia đình tương đối có chút tiền thì gửi con đến , một là để ông trông nom cho chúng khỏi lêu lổng ngoài đường , hai là nhắc nhở chúng về lễ nghĩa , hy vọng mai sau khi lớn lên chúng sẽ hết lòng phụng dưỡng cha mẹ . Cái lớp học vốn lèo tèo ấy , cứ mỗi ngày một vắng đi dần . Cuối cùng chỉ còn dăm ba đứa , ông đành giải tán , chuyển sang hốt thuốc bắc , nhưng cũng không khá , phần vì ít kinh nghiệm , phần vì chính bản thân ông không tha thiết với nghề này . Lớp người như ông nặng tính bảo thủ , luôn luôn già trước tuổi , thường mất nhiều thì giờ trầm ngâm suy nghĩ , bởi quá luyến tiếc cái thời vàng son của lối học từ chương thuở trước . Chữ Tây , chữ Quốc ngữ ông đều không coi là những phương tiện chính thống để chuyên chở đạo ly thánh hiền . Ông cũng học cho biết với thiên hạ , nhưng lòng không say mê chút nào . Chỉ vì muốn giữ lấy nếp nhà mà ông phải gửi Tân , người con trai đầu lòng của ông xuống Hà nội học , chứ trong thâm sâu ông chỉ muốn con ở nhà , trau dồi Tứ Thư Ngũ Kinh là đủ rồi . Tân năm nay 20 tuổi . Ba đứa em kế tiếp là Hậu , Duyên và cậu Út Hoàn , cứ ba năm hai đứa , thành ra tuổi đềi xấp xỉ nhau . Là nhà nho cho nên ông Lương nghiêm khắc lắm , hở một tí là đánh mắng thẳng tay , nhất là đối với hai cô gái . Trai làng có ai chọc ghẹo ngoài ngõ , ông không cần biết phải trái , lôi con về trách phạt trước . Gánh hát chèo lâu lâu mới về diễn ở đình làng , hai cô muốn raa xem phải có bà mẹ hoặc anh Tân đi kèm ông mới cho phép . Ông hãnh diện về gia phong , không cần đếm xỉa đến những khao khát của các con ở tuổi đang lớn và nhất là những thay đổi bật gốc của xã hội Việt Nam vào cuối mùa thực dân .
Tuy vậy , những khi các con xúm nhau nhặt gạo ngoài hiên , cũng có lúc ông Lương cao hứng ngồi kể chưyện đời xưa cho các con nghe . Phần lớn là những tấm gương trung hiếu tiết nghĩa rút ra từ Đông châu liệt quốc , Thủy hử hay Tam quốc chí . Ông kể sơ lượt thôi , nhưng ông bình luận rất kỹ , nhắc đi nhắc lại cái đạo tam tòng tứ đức để các con thấm sâu vào trí óc . Chẳng hạn như chiều nay , sau khi dứt một đoạn chuyện cổ , ông Lương nhìn hai cô gái đang lớn nhanh , thở dài bảo vợ :
- Mới hôm nào chập chững biết đi , bâu giờ đứa nào đứa nấy xấp xỉ hai mươi cả rồi . Bà xem có ai xin thì cho người ta đi . Tống được đứa nào hay đứa nấy !
Câu ấy , ông đã lập đi lập lại nhiều lần ngay trước mặt các con . Hậu và Duyên thấy tủi thân đến độ phẩn uất , nhưng thời buổi lễ giáo khắc khe , không cô nào dám có phản ứng dù là cha mẹ ăn nói khó nghe . Bà Lương bùi ngùi bảo chồng :
- Năm ngoái , bà Cần đánh tiếng xin cái Hậu cho thằng Tuất , con giai bà ấy . Tôi bảo mời bà ấy lại nhà chơi ! Đám ấy thì được , con nhà tử tế , không có tai tiếng gì . Tôi có chờ rồi mà chả thấy bà ấy nói gì nữa ! Không khéo có đứa nào dèm pha cái gì đấy , cho nên bà ấy ngơ đi . Tôi vẫn gặp ngoài chợ , nhưng chả lẽ minh lại nhắc !
Ông Lương im lặng , chắp tay sau đít bỏ vào nhà ngồi uống trà . Hậu cũng biết chuyện này , biết Tuất có dạo để đến mình . Cô muốn lấy chồng phức cho xong để bố mẹ khỏi sốt rột và nhất là vì cô có ra riêng trước , thì mới đến lượt cô em , theo truyền thống cả làng này . Ở Hải Ninh , những cô gái mà gia cảnh tầm thường và nhan sắc chỉ ở mức trung bình như chị em Hậu , nếu không may mắn thì có khi phải đi vào con đường làm lẽ những ông già nhà giàu . Cho nên tuy chẳng nói ra , nhưng hai cô đều âm thầm lo sợ cho tương lai .
Buổi tối hôm ấy trời sáng trăng , hai chị em xay gạo ở đầu nhà , đang nói chuyện phím thì bà Lương bưng rổ khoai luột ra cho các con . Nhận thấy mẹ vui , Hậu mới bạo dạn hỏi
- Mẹ , đừng nhắc đến chuyện nhà bà Cần nữa , mẹ ạ ! Anh Tuất sắp cưới vợ rồi !
Bà Lương trợn mắt hỏi lại :
- Thằng Tuất sắp lấy vợ ? Lấy ai ?
Hậu đáp :
- Con nghe bảo cưới cái cô nào ở bên kia sông , chứ không phải người làng mình !
Bà Lương đang cầm củ khoai bốc dở , ném bẹt vào rổ và bực bội nói :
- Cái bà Cần này cũng láo thật ! Chỗ người lớn với nhau , lại quen biết bao nhiêu năm nay mà cứ y như đồ trẻ con ! Thế mà cũng dám mở mồm nói chuyện với tao ! Để phiên chợ này tao gặp , tao sẽ cho một trận !
Hậu cười buồn :
- Ơ hay ! Người ta không lấy con thì thôi chứ sao mẹ lại định mắng người ta ! Vợ chồng là duyên số , mẹ chả bảo , mãi như thế hay sao ?
Bà Lương chưa kịp nói thì Duyên chép miệng chen vào :
- Anh Tuất là con một của ông bà Cần . Chị Hậu không lấy anh ấy là may đấy mẹ ạ ! Báu gì mà phải tiếc ! Đời nào thì lấy chồng con một cũng khó chịu lắm ! Chị Hậu về làm dâu nhà bà Cần thì đến chết dần chết mòn mất thôi ! Mẹ có gặp bà ấy thì lờ đi , đừng thèm nhắc đến nữa .
Hậu nhìn Duyên thầm cám ơn lời an ủi tế nhị của em gái . Nhưng bà Lương cãi :
- Tao không tiếc ! Nhưng tao tức , là vì bà Cần là chỗ đi lại với nhà mình bao nhiêu năm Đã nói thì phải giữ lời !
l
Dứt câu , bà vùng vằng bỏ lên nhà . Hai chị em nhìn nhau không nói gì . Tiếng cối xay vù vù chạy đều đặn theo nhịp tay đẩy của Hậu . Trăng trung tuần sáng vằng vặc rọi qua cành khế thưa lá , in bóng Hậu trên vách bếp . Trời im gió . Sức nóng hừng hực ban ngày đang tan dần trong không gian tĩnh mịch của đêm vắng . Ngoài đường cái , có tiếng bước chân dồn dập , tiếng nói chuyện nho nhỏ của tuần phiên đi kiểm tra quanh làng , kéo theo tiếng chó sủa vang một hồi rồi tất cả lại chìm trong yên lặng . Duyên ngồi ghé trên bao thóc dựng sát cây cột tre chống mái hiên , vừa bốc khoai vừa bảo :
- Chị đã mỏi tay chưa ? Để em xay cho một lúc !
Hậu đưa cánh tay quệt mồ hôi trên trán và đáp :
- Em cứ ăn đi . Để chị xay nốt mẻ này rồi mình nghỉ ! Cũng may tối nay mát giời nên đở vất vả !
Duyên nhìn chị ngạc nhiên hỏi lại :
- Nghỉ luôn hả chị ? Còn sớm mà !
- Còn sớm , nhưng tao phải gội đầu một cái . Ngứa quá rồi !
- Chị gội thì em cũng gội luôn !
Cả hai chị em đều mặc váy lơ lững đến bắp chân , bên trên chỉ có cái yếm nâu , phơi ra nguyên tấm lưng trần trắng muốt dưới ánh trăng . Aó cánh ngoài và khăn vuông đen đều máng trên thành cửa sổ . Xay lúa tuy không phải là công việc nặng nhọc ở thôn quê , nhưng vì đôi tay đẩy cần máy (cối) xay lúc nào cũng phải hoạt động đều đặn , nên chỉ một lúc là mồ hôi vã ra như tắm . Hai chị em đều có cái dáng dong dỏng cao , giống nhau từ tướng đi tới khuôn mặt , đến nỗi nhiều người tưởng lầm là chị em sinh đôi . Vì không cách biệt tuổi tác bao nhiêu nên hai chị em rất thân nhau và mọi chuyện lớn nhỏ đều kể cho nhau nghe , kể cả những tâm sự thầm kín , những mơ ước lứa đôi trong cuộc sống .
Ăn xong củ khoai , Duyên bưng bát nước trà nguội uống cạn rồi đứng dậy , vừa đúng lúc Hậu cũng dừng tay vì thóc trong máy (cối) xay không còn nữa . Hậu thấy rõ lớp mồ hôi chảy thành dòng từ bờ vai trần xuống tới cạp váy . Cô thở mạnh , với tay lấy áo và khăn máng trên cổ rồi giục Duyên :
- Thôi , đi tắm ! … Nhớ bưng rổ khoai vào bếp !
Hai chị em vào buồng lấy quần áo rồi kéo nhau ra giàn nước kế bên bụi chuối bên hông nhà . Bình thường thì hai chị em hay xuống tắm dưới ao . Nhưng đêm nay trời sáng sủa quá , tự dưng thấy ngại vì nhà hàng xóm ở bờ ao bên kia có đến năm cậu con trai hay rình để nhìn Hậu và Duyên vào những đêm trăng trung tuần .
ở nhà trên , bà Lương đang u sầu nói chuyện với chồng về sự “thay lòng đổi dạ” của bà Cần , không hỏi Hậu cho con trai của bà nữa . Ông Lương ngồi hút thuốc lào và uống trà liên tục , không phát biểu lời nào . ở với chồng mấy chục năm , bà Lương biết những khi chồng trầm lặng như thế là những lúc trong lòng ônh buồn lắm . Bà chép miệng than :
- Ông nhớ không ? Bằng tuổi cái Hậu bây giờ , tôi đã đẻ thằng Tân rồi !
Chợt nhìn thấy hai con ôm quàn áo ra giàn nước , ông vội bảo vợ theo thói quen của một thầy lang :
- Bà ra bảo chúng nó tắm nhanh nhanh lên rồi vào . Ngồi ngoài ấy mà dầm nước , đêm hôm gió máy …
Bà Lương đứng dậy . Ông nói vói theo một câu an ủi vợ :
- Tôi giục là giục thế thôi . Cha mẹ nào mà chả mong cho con mình sớm yên bề gia thất . Nhưng duyên số chúng nó chưa đến thì biết làm sao ! Nói cho cùng thì có hai đứa chúng nó ở nhà , bà với tô cũng đỡ vất vả !
Bà Lương không nói gì , rảo bước nhanh xuống thềm , băng ngang mảnh sân rộng ra hướng giàn nước . Dù chồng đã nói như thế , nhưng bà vẫn cảm thấy ấm ức và muốn chửi bà Cần một trận cho hả . Làng này , gia đình bà tuy không giàu nhưng vốn được trọng vọng vì thuộc loại có chữ nghĩa . Con bà tuy không đẹp lắm nhưng so ra cũng dễ coi , thế mà bà Cần lại ngang nhiên rút lại lời nói , thì còn gì là uy tín của người lớn với nhau .
Hôm sau , cả nhà vui hẳn ra , bà Lương cũng quên bẵng đi nỗi ấm ức và mối hận lòng đối với câu chuyện của bà Cần ngày hôm qua . Cậu hai Tân , đứa con đầu lòng của ông bà bấy lâu nay đi học ở Hà nội , hôm nay về quê nghỉ hè . Bốn anh em gặp nhau , chuyện vãn không ngừng . Sau bửa cơm chiều , ông bà Lương ngồi ở nhà trên uống trà , còn Duyên , Hậu và Tân ra ngồi ngoài hiên nhà hóng gió . Duyên nhìn anh rồi nũng nịu :
- Anh Hai kể chuyện cho chúng em nghe đi . Chúng em thích nghe chuyện lắm ! Bố dạo nầy mệt hay sao ấy , chả kể chuyện cho chúng em nghe nữa !
- Vừa lúc ấy , cậu út Hoàn đi đâu về , từ ngoài cổng băng ngang mảnh sân chạy ập vào ngồi xuống bên cạnh Tân , phanh cút áo ngực cho mát và lên tiếng :
- Anh Minh , con bác Tuyền bị bắt rồi ! Lý trưởng cho người đến tận nhà bắt giải lên tỉnh . Người ta kéo ra xem đông lắm , đứng chật cả hai bên đường , em cũng chạy theo mãi đến sân đình mới về !
Cả hai chị em cùng sửng sốt trước bản tin sát đánh , bởi ai cũng biết rất rõ Minh , cùng chà lứa với Tân và cùng được gửi xuống học ở Hà Nội . Riêng với gia đình này thì Minh còn có mối liên hệ sâu xa hơn vì thuở nhỏ , Minh là học trò của ông Lương , đã từng ngày ngày đến ngồi xếp bằng trên chiếu để học chữ Nho . Câu nhận xét đầu lưỡi được ông Lương nhắc đi nhắc lại về Minh là :
- Thằng này sáng dạ lắm , nhưng chỉ phải cái nghịch như quỉ !
Minh ngồi ở nhà ông Lương được hai năm thì ông bà Tuyền cho con bỏ chữ Hán để đổi sang tiếng Tây và chữ quốc ngữ , rồi xuống Hà Nội trọ học ở nhà một người bà con . Cùng ở Hà Nội , nhưng Tân ít gặp Minh vì khác trường và khác ngành . Tuy ít gặp nhưng anh thường nghe thiên hạ nhắc đến những hoạt động của Minh mà ai cũng coi là khá táo bạo thời bấy giờ .
Hậu hỏi Hoàn :
- Có biết bắt về tội gì không ? Nấu rượu lậu chắc ?
Hoàn lắc đầu đáp :
- Em không biết ! Nhưng nhà ấy thì có bao giờ nấu rượu lậu !
Hậu buột miệng nhắc đến việc nấu rượu lậu là vì làng này Tây đoan hay về bắt rượu . Có khi bắt trúng người nấu rượu lậu thật . Cũng có khi bắt oan chỉ vì người ta thù oán , cố tình làm hại nhau bằng cách giấu tang vật , như bã rượu , nồi ba mươi , bong bóng trâu v.v. . ở bờ ao hay trong phần ruộng của người mình thù , rồi báo Tây đoan về bắt.
Nghe Hòan nói Duyên cũng phụ họa theo :
- Đúng ! Nhà bác Tuyền xưa nay có bao giờ dính dáng đến rượu ! Anh Minh bị bắt chắc là vì ông lý Bân vốn không ưa anh ấy , nên tìm cớ bắt !
Hậu lắc đầu bàn góp :
- Ông lý dù có ghét thì cũng phải có lệnh trên mới bắt được chứ !
Tân nén tiếng thở dài , đăm đăm nhìn ra sân . Anh biết Tân bị bắt vì nguyên cớ gì , nhưng anh không thể nói với các em . Thực dân Pháp có một sai lầm là càng đào tạo đông nhân tài , càng khuyến khích dân bản xứ đi học nhiều , thì số người chống Pháp lại càng đông . Chẳng hạn như chính bản thân Tân , thuở còn ở nhà , có bao giờ nghĩ đến đất nước đâu . Nhập trường với bao nhiêu thanh niên cùng lứa tuổi , bị lôi cuốn vào phong trào đấu tranh đang lan rộng , không gia nhập tổ chức này thì cũng ghi danh vào hội kín khác . Những tấm gương ái quốc của Phan Bội Châu , Phan Chu Trinh , tiếng bom Sa Điện Phạm Hồng Thái , tất cả đã làm nức lòng người tuổi trẻ , nhắc họ cái nhục của người dân không còn chủ quyền đất nước . Minh là một trong những người ấy . Minh đã bị bắt . Biết đâu một ngày nào đó sẽ đến lượt Tân , Tân hạ giọng vừa đủ các em nghe :
- ít lâu nay , thanh niên bị bắt nhiều . Làng này còn ít đấy , chứ ở Hà Nội thì đông lắm ! Tây kết án họ là “làm giặc” . Nhưng thật ra họ là những người chống Tây để giành lại độc lập !
Lũ em cúi đầu suy nghĩ . Duyên buột miệng nói :
- Anh Minh nom lù đù thế mà cũng dám chống Pháp ! Bạo nhỉ !
Thật ra thì Minh không phải chàng trai lù đù như Duyên nhận xét . Duyên giả vờ gán cho Minh hai tiếng đó chỉ vì ông bà Truyền là chỗ quen biết với bố mẹ của Duyên và dân làng vẫn đồn nhau là ông bà Lương muốn gả Duyên cho Minh sau khi anh tốt nghiệp trường cao đẳng thương mại . Thói quen của con gái thời ấy là dù trong lòng có yêu ai , thì bên ngoài vẫn phải làm bộ hững hờ như Duyên đang nói về Minh . Làng này , hầu như ai cũng biết cái tính ngang tàng của Minh . Ông bà Truyền thì than với hàng xóm là “nó thông minh nhưng bướng bỉnh . Cha mẹ sinh con , giời sinh tính” . Các cụ kỳ hào chức sắc thì mắng Minh là “thằng không biết kẻ trên người dưới” . Chỉ có bằng hữu ngày ngày gần gũi , mới biết Minh là người muốn phá vở tất cả các lề lối cũ mà anh cho là không còn hợp thời nữa . Chống ngoại xâm và xóa bỏ hủ tục xã hội là hai mục tiêu mà Minh muốn nhắm tới , sẳn sàng theo đuổi bất chấp trở ngại . Còn nhớ cách đây hai năm . Minh về nghỉ hè với gia đình đúng dịp Hải Ninh xảy ra một chuyện bi hài mà giờ này cả làng chưa ai quên . Cách nhà Minh bốn căn , có cô Lụa góa chồng sống thui thủi với đứa con còm cõi . Hai mươi ba tuổi , gái một con hơ hớ , ra vào trong căn nhà nhỏ quạnh quẽ , bao nhiêu ve vãn bướm ong dồn dập đến với Lụa . Từ các quan viên chức sắc đến trương tuần và thậm chí cả thằng mõ trong làng cũng muốn tạt vào ngủ một đêm với Lụa . Nhưng chẳng ai làm gì được . Rồi bổng dưng cả làng giật mình vì tin Lụa có bầu ! Thôi , phen này thì bỏ mẹ rồi ! Làng Hải Ninh vui như tết , bởi cái tục “ngả vạ” vẫn còn duy trì mạnh mẽ . Không chồng mà chửa là làng sắp có đại tiệc . Xóm trên thôn dưới đi đâu cũng nghe bàn tán xôn xao vì đã lâu mới vớ được một người chửa hoang . Các cụ khăn đóng áo dài , khệnh khạng kéo ra sân đình , mặt ai cũng đằng đằng sát khí để tỏ rõ cho con cháu biết mình đang đau khổ vì luân lý suy đồi ! Thằng Mõ cất giọng lanh lãnh , gõ mõ liên hồi , “Chiềng làng chiềng chạ. Thượng hạ đông tây” , đi rao khắp hang cùng ngõ hẻm cho mọi người biết . Bao nhiêu nhân khẩu quanh năm chạy ăn từng bửa , nay tạm quên đi nổi thống khổ ngàn đời để kéo nhau ra nhìn mặt cô Lụa khôn ba năm dại một giờ . Trương tuần gậy gộc hùng dũng , nhận lệnh lý trưởng , áp giải Lụa cho các cụ hỏi tội . Lụa gửi con cho mẹ , mặc áo tứ thân , váy lĩnh , tóc` vấn đuôi gà , đi giữa hai gã tuần phiên nhiều lần ve vãn Lụa . Bụng Lụa chưa lớn lắm , nhưng ngực đã căng phồng , đẩy cái yếm trắng nhô lên một cách khiêu khích . Các cụ ngứa mắt lắm . Trong thâm sâu ai cũng ấm ức vì dụ mãi mà không chiếm được Lụa , nay mới có dịp trả hận . Chánh tổng người bệ vệ , hút xong điếu thuốc lào khai vị , đập ba-toong vào cột đình và lớn tiếng mắng , y như cảnh Thị Mầu trong tuồng Quan Âm Thị Kính :
- Con kia ! Mày dám làm nhục cả làng này ! Mày ngủ với ai , phải khai ra ngay không thì ông chẻ xác mày ra !
Nhiều bà đứng vây quanh , chả có nhiệm vụ gì cũng tốc váy nhảy chồm chồm lên mà xỉa xói , bởi vì “một người lảm đĩ , xấu danh đàn bà” !
Lụa cứ đứng yên , không trả lời mà cũng nhất định không khóc , không van xin . Lý trưởng mặt đỏ gay , tiếp lời chánh tổng :
- Mày gan phải không ? Con này láo ! Cụ chánh hỏi mà mày không giả nhời hả ? Thằng nào đã ngủ với mày ? Mày khai ra , tao bỏ tù nó ! Mày không khai thì mày khổ vào thân !
Lụa vẫn đứng yên , mắt mở trừng trừng nhìn lý trưởng , nhớ lại những lần ông tạt ngang , gạ gẫm Lụa . Lý trưởng đập cái quạt xuống chiếu và nạt lớn :
- Được rồi , để xem mày gan to đến đâu ! Trương tuần ! Trói nó lại !
Có tiếng dạ thật lớn , nhưng chẳng thất ai xông ra trói . Trên chiếu chủ tọa , mỗi người nạt nộ một câu rồi các cụ chụm đầu vào nhau thì thầm một lúc như bồi thẩm đoàn hội ý trước khi tuyên án . Cuối cùng lý trưởng mới đứng dậy , dõng dạc công bố quyết định : Lụa phải thửa một bửa cổ đãi cả làng từ già đến trẻ để tạ tội . Cứ “tám hai bốn một” , cả ngàn nhân khẩu không được thiếu người nào !
Đến nước này thì Lụa mới sợ . Tiền đâu ra ? Bán cả nhà cũng không làm nổi bữa cỗ ! Lụa òa lên khóc ! Lý trưởng chỉ mặt quát :
- Bây giờ thì đã chịu khai chưa ? Thằng nào làm cho mày có chửa ? Khai ra để làng bắt vạ nó ! Không khai thì một mình mày chịu ! Nghe chưa !
Sau câu nói ấy , bao nhiêu cặp mắt đều đổ vồn vào Lụa chờ đợi . Các cụ hồi hộp lắm vì đang nóng ruột muốn biết đứa nào may mắn đã ôm ấp Lụa trong khi Lụa từ khước biết bao nhiêu ông có máu mặt trong làng ! Các bà lại càng hồi hộp hơn , chỉ sợ Lụa khai ra thủ phạm là chồng mình !
Đang lúc dầu sôi lửa bỏng như vậy thì bỗng có tiếng đáp :
- Bẩm các cụ ! Con đây ạ ! Con là cha đứa bé trong bụng cô Lụa đấy ạ !
Mọi người đều giật mình sửng sốt , nhốn nháo nhìn quanh xem ai vừa lên tiếng . Các cụ kỳ hào ngồi xử án chồm người trố mắt ngó ra . Một thanh niên rẽ đám đông , khoan thai tiến lên trước sân đình . Người ta ồ lên một tiếng rồi xầm xì bàn tán như ong vỡ tổ . Chàng thanh niên đó chính là Minh . Làng nầy chỉ có vài người như Minh , như Tân được đi học tận Hà nội , nên người ta nể nang lắm . Và vì nể nang , người ta càng kinh ngạc tại sao một chàng trai đầy tương lai như Minh , lại hạ mình ngủ với Lụa để bây giờ lâm vào cảnh dở khóc dở cười ! Trai tơ gái goá là chuyện hiếm hoi trong làng ! Có người toan chạy về báo tin cho ông bà Truyền biết , nhưng lại tiếc rẻ , đứng lại xem làng xử trí với Minh như thế nào ! Chính Lụa cũng trố mắt nhìn Minh tự hỏi tại sao Minh lại tự nhận đã ngủ với Lụa . Minh mặc áo dài trắng , quần cháo lóng vải nội hoá , chân đi guốc mộc , dáng dấp thư sinh , dịu dàng đưa mắt nhìn Lụa khẽ gật đầu . Lụa buột miệng kêu lên nho nhỏ :
- Cậu Minh ! Sao cậu lại ...
Minh xua tay lắc đầu làm hiệu bảo Lụa đừng nói . Trên chiếu chủ toạ , sau lưng chánh tổng , ông phó lý đang bưng bát nước chè đưa lên miệng , nhìn thấy Minh , đánh rơi bát nước , đổ lênh láng trên đũng quần . Bởi ông là chú ruột của Minh ! Ông lật đật đứng dậy , chạy xuống lôI tay thằng cháu ngông cuồng và mắng :
- Mỗy rồ rồi hả Minh ? Chỗ nầy đâu phải là chỗ cho mày đùa . Mày có ăn có học sao lại dại thế là thế nào ? Đi về ngay !
Ông biết chắc chắn thủ phạm không phải là Minh , bởi hai hôm liền , Lụa đã chay sang kêu cứu với ông để nhờ ông nói khéo với chức việc trong làng . Ông không thể nào ngờ được thằng cháu mình tự dưng nhảy ra quàng cái ách vào cổ. Ông tái mặt ngượng ngùng với quan viên chức sắc và bàng dân thiên hạ đang trố mắt nhìn thằng cháu ông . Minh từ tốn bảo ông :
- Chú cứ để yên cho cháu nói ! Chú lên ngồi đi , để mặc cháu !
Ông phó lý ngần ngừ một lúc rồi đau khổ trở lại chỗ cũ . Nước trà đậm thấm vào đũng quần làm ông ngứa ngáy khó chịu nhưng không tiện đưa tay ra gãi chỗ hiểm trên thân thể ! Dân chúng vẫn ồn ào bàn tán . Lý trưởng phải quát lớn :
- Các ông các bà im lặng ! Im , không thì tôi đuổi về hết bây giờ . Tuần đâu ? Giữ trật tự !
Minh lùi lại đứng song song bên cạnh Lụa , nét mặt thản nhiên làm các cụ ứa gan . Nhất là lý trưởng . May cho Minh là truyền thống của làng bao giờ cũng nể người có học , nhất là lại có ông phó lý đang ngồi chung chiếu là chú của Minh , nên các cụ tạm nuốt giận , chưa ra tay trừng trị cái thái độ hỗn láo của anh . Lý trưởng hỏi Lụa :
- Thị Lụa ! Có phải thằng nầy ngủ với mầy không ? Phải khai cho đúng !
Lụa quay sang nhìn Minh hỏi ý . Nhưng Minh dõng dạc đáp ngay :
- Bẩm cụ lý , con đã nhận con là bố của đứa bé trong bụng cô Lụa, sao cụ còn hỏi làm gì ?
Lý trưởng nắm cái quạt giấy chỉ vào mặt Minh quát :
- Tao không họi mày ! Ai cho phép mày giả nhời !
Phó tổng cũng lên tiếng thị oai với Minh :
- Mày đừng tưởng mày học được dăm ba chữ võ vẽ rồi về đây ti toe lên mặt với mọi người . Tao nói cho mày biết : phép vua thua lệ làng ! Không nể mặt cụ phó thì tao đã gang họng mày ra chứ lị !
Phó lý ghé tai chánh tổng nói một câu , Chánh tổng bụng phệ gật đầu rồi cố gắng mãi mới đứng lên được , giơ cây gậy dứ vào mặt Minh và nói :
- Thằng kia ! Không được nhận vơ ! Tội người nào làm người nấy chịu . Tao nể ông phó , tao tha cho mày ! Cút về ngay ! Đừng có làm mất thì giờ các cụ !
Quan viên chức sắc thấy chánh tông cố ý nhân nhượng đối với Minh , nên cũng ngồi im , không nạt nộ Minh nữa . Minh lễ phép trình bày :
- Bẩm cụ chánh ! Con đội ơn cụ chánh và các cụ có lòng quảng đại mà tha thứ cho con . Nhưng cụ chánh đã thương thì thương cho trót . Con xin nói một câu rồi con về ngay , không dám làm phiền các cụ . Bẩm cụ chánh , cụ lý và các cụ . Bên làng Thắng cương tỉnh Bắc ninh , có câu chuyện nầy mới xãy ra . Chuyện thật trăm phần trăm , con không dám thêm bớt . Con xin thề trên có các cụ , dưới có các ông các bà , con mà nói điêu con không nhìn thấy mặt trời nữa . Vâng , bà Kiên ở làng Thắng cương góa chồng , ở vậy nuôi con . Bảy tám năm không tai tiếng gì , bỗng bà có chửa và bị làng ngả vạ , y như chị Lụa đây . Bà phải bán cả nhà cửa ruộng vườn để lo bữa ăn khoán của làng , đãi tất cả mọi người , từ đứa bé ẫm ngửa !
Minh đang kể chuyện thì có người chen vào :
- Thì đúng rồi chớ còn gì nữa ! Chửa hoang mà lị !
Minh điềm tỉnh đáp :
- Giữa bửa tiệc , đang hầu rượu quan viên chức sắc thì bà ấy quay lại bảo đứa con bên cạnh : “ Con ơi , con vác cái vái của u về , để mình u thưa chuyện với các cụ “ . Vâng , đúng thế ạ ! Xin cụ chánh và các cụ bỏ lỗi cho . Bà Kiên vừa nói dứt lời , đứa con chưa hiểu gì thì bà ấy đứng ngay giữa đình tụt váy ra và đưa cho con , bảo nó mang về . Còn bà đứng tô hô ưỡng mãi bụng vào mặt các cụ , vỗ bồm bộp vào chỗ ấy và bảo :”Thưa các cụ , nhà cháu không mai mất sớm , cháu cứ tưởng cái nầy là của cháu thì cháu chơi . Hoá ra cái nầy là của làng thì xin rước các cụ , cứ việc đem về rồi muốn làm gì thì làm . Đây , nhà cháu xin trả lại các cụ !
Minh kể đến đây , cả sân đình cùng ồ lên , rồi người thì cười hô hố , kẻ thì che mặt lắc đầu . Những cô gái như Hậu như Duyên thì xấu hổ đỏ bừng mặt . Một ông bình phẩm :
- Gớm ! Con mẹ nào mà bạo thế ! Đến là tục tĩu !
Người khác cãi :
- Cậu ấy nói thế chứ đàn bà đâu lại có thứ đàn bà trơ trẽn đến thế ! Giữa bàn dân thiên hạ mà dám tụt váy ra hay sao ?
- Khiếp ! Các cụ đang nhấm rượu mà bà ấy dám dí mãi vào mặt các cụ !
Một ông ra vẻ hiểu biết , cố tình nói lớn cho mọi người cùng nghe :
- Cậu Minh cậu ấy kể đúng đấy ! Bà Kiên bên Thắng cương thì tôi biết ! Hiền lành như cục đất , quanh năm mò cua bắt ốc , nuôi con sống qua ngày chứ có làm gì ra tiền ! Nhưng mà ở đời , già néo đứt giây , tức nươc vỡ bờ ! Chức sắc trong làng dồn bà ấy vào đường cùng . Con giun xéo lắm cũng quần ! Bấc đắc dĩ bà ấy mới tụt váy ra giữa đình làng cho các cụ xấu hổ !
Có lẽ các cụ xấu hổ thật ! Chưa nhìn thấy bà Kiên tụt váy , chỉ mới nghe Minh kể , các cụ đã lúng túng cúi mặt nhìn nhau . Lợi dụng tình thế , Minh quay lại nói với đám đông :
- Ông bà nào không tin , xin cứ hỏi thẳng bên Thắng cương thì biết . Bà Kiên vẫn còn ở làng ấy . Nhưng cũng nhờ bà ấy bà tục ăn khoán đàn bà chửa hoang không còn áp dụng trong làng nữa !
Lý trưởng nhanh miệng đáp lại :
- Làng nào có phép của làng nấy ! Đây là Hải ninh , không phải là Thắng cương hay thắng nhu gì cả ! Mày đem chuyện làng khác ra kể ở đây làm gì ?
Ông phó lý , chú ruột của Minh mừng thầm vì thấy thằng cháu mình hỗn láo quá mà các cụ không nỡ trừng phạt . Ông thấy không nên để kéo dài cái trò dạy dỗ nầy , rũi các cụ nổi nóng thì sẽ phiền tới cả ông . Ông vội đứng lên , khẻ xá chánh tổng rồi nói :
- Tôi xin phép , trên có cụ chánh , cụ lý và các cụ , dưới có các ông các bà . Thằng cháu tôi nó trẻ người non dạ , nói năng thất thố làm buồn lòng các cụ . Nhưng ném chuột sợ vỡ đồ quý , nên các cụ cũng niệm tình bỏ qua cho nó , tôi xin hết lòng đội ơn . Thôi thì con dại cái mang , để tôi về nói lại với bố mẹ nó có nhời răn dạy nó …
Rồi ông phất tay đuổi Minh :
- Các cụ đã tha cho , sao không chào các cụ mà về đi , còn đứng đấy làm gì !
Ông trừng mắt nhìn Minh làm hiệu , nhưng Minh lại tiếp :
- Bẩm các cụ , các ông , các bà . Thế giới bây giờ đang thay đổi từng ngày mà chúng ta cứ bám lấy những hủ tục lỗi thời thì bao giờ mới tiến bộ được ! Các cụ , các ông , các bà thử nhìn xem : Chị Lụa đây , chồng bị làng bắt đi phu , dầm mưa giãi nắng , không may bị ốm mà mất đi . Chị Lụa một thân một mình , con còn ẳm ngửa , chạy ăn từng bửa không đủ . Có bán cả nhà đi cũng không dọn nổi một bửa cỗ mời cả làng này ! Các cụ đã dạy chúng con rằng : Miếng ăn là miếng nhục ! Có no béo gì một bửa cơm của người cùng đinh ! Thôi thì xin các cụ đại xá cho ! Mẹ con chị Lụa sẽ muôn đời đội ơn các cụ !
Minh vừa dứt lời , dân làng đã ồ lên tỏ vẻ đồng ý . Họ ủng hộ Minh trước hết là vì chưa bao giờ họ được chứng kiến một người thường dân dám đứng ra tranh luận với các quan viên chức việc trong làng . Cảm tình của đám đông dành cho Minh , làm các cụ đâm ra bối rối . Lý trưởng vớt vát :
- Nhưng nó ngủ với ai , sao nó không khai ra ?
Minh đáp :
- Thưa cụ lý . Chị ấy ngủ với ai thì sau khi sinh nở , con chị ấy chị ấy nuôi chớ cụ lý có nuôi đâu ạ ! Mà nói xin cụ lý bỏ qua cho , thà chị ấy cứ giữ kín còn hơn khai ra , có khi lại làm làng mình dở khóc dở cười !
Mọi người ồ lên nhất trí . Những tiếng cười sảng khoái cất lên , những cái đầu gật gù nhìn Minh cảm phục :
- Có ăn có học nó khác ! Cậu ấy nói cứng lắm . Các cụ không bẻ vào đâu được
Chánh tổng đứng lên tuyên bố giải tán để các cụ họp riêng , rồi sẽ cho dân làng biết sau . Người ta bu quanh lấy Minh và Lụa . Lụa cứ chấp tay xá mãi , cảm ơn Minh đã liều mình cứu cô thoát cơn hoạn nạn !
Quả nhiên từ đó các cụ lờ đi . Lụa khỏi phài bán nhà kàm tiệc . Chỉ có Minh là nổi tiếng như cồn , ai ai cũng khen ngợi . Riêng ông lý trưởng thì ấm ức lắm vì hai lý do : vừa mất bửa ăn , vừa tìm không ra thủ phạm ai đã ngủ với Lụa . Mối hận canh cánh ấy kéo dài đã hai năm , mãi đến nay lý trưởng mới nhận được chỉ thị từ trên tỉnh đưa xuống : Chờ Minh về đến nhà là bắt ngay về tội chống chính quyền bảo hộ !
