Sa sút trí tuệ
Hôm nay là ngày lễ ăn hỏi của cháu. Họ hàng, thân hữu đều có mặt đông đủ để mừng, ngoại trừ ông nội. Ông chỉ thỉnh thoảng mới xuất hiện. Ông mặc bộ quần áo ngủ mới, tóc chải mượt, chân đi đôi dép bà mới mua. Lâu lâu, ông ngó quan khách, cười rồi lại quay vào phòng. Có lúc ông ra bàn thức ăn, bốc miếng chả giò cho vào miệng ăn thích thú. Ông cũng nhặt tờ giấy lau tay, vo tròn lại, liệng vào một người, rồi chạy tuột vào trong. Ông đang nghịch ngây thơ như một đứa trẻ. Từ hai năm nay, ông thay đổi từ tính tình tới hành động. Ông không nhớ gì, biết gì, đôi khi đại tiểu tiện ra quần. Bà hết lòng săn sóc, chăm nom ông từ bón ăn tới tắm rửa. Bà vui vẻ giữ trọn cái nghĩa với người bạn tào khang, đã từng một thời oanh liệt.
Bà Minh đưa mẹ già đi khám. Cụ năm nay ngoài thất tuần. Bà than với bác sĩ là ít lâu nay cụ “làm sao ấy”: Cụ cứ hay nhắc đi nhắc lại việc cụ ông mất đi cách đây đã chục năm, kể lại những việc xảy ra thuở nào, diễn tả như mới xảy ra mà khi hỏi thì không biết bao giờ. Từ nhà đi bộ đến nhà thờ đọc kinh, lễ mỗi ngày, cách có hai con phố, cụ cứ lạc đường luôn, khiến con cháu phải đi kiếm. Cụ hay hỏi đi hỏi lại cùng câu hỏi. Đôi khi cụ hay gắt gỏng, la mắng mọi người. Chập tối là cụ như buồn chuyện gì, thấp thỏm ngồi không yên, đi tới đi lui trong nhà.
Quý vị lão nhân trên đây là những người bị chứng rối loạn tâm lý, chứng sa sút trí tuệ (Dementia), một chứng mà nhiều người khi nghĩ tới nó đều sợ hơn là sợ chết. Nó hủy hoại đời sống người bị bệnh. Nó tạo gánh nặng cho gia đình. Nó không phải là một bệnh mà là một tập hợp của nhiều triệu chứng ảnh hưởng tới trí nhớ, đến ngôn ngữ, đến hành động, đối xử, đến khả năng lý luận của người bệnh. Nó là sự đi xa hơn của một thoáng quên, một giây đãng trí ở tuổi già bình thường. Nó không phải là điên dại mà chỉ là sự thay đổi trí tuệ, đủ trầm trọng để làm thay đổi cuộc sống con người.
* Nguyên nhân của sa sút trí tuệ
Có cả trăm nguyên nhân đưa đến tình trạng không bình thường này, mà bệnh Alzheimer là thủ phạm chính. Nó không phải là một phần của sự lão hóa nhưng nó có liên quan tới tuổi con người: từ 1% trầm trọng ở lớp người 65 tuổi tăng lên tới 15 - 25% ở lớp người cao niên trên 80 tuổi. Nó là nguyên nhân hàng đầu khiến người bệnh được đưa vào viện dưỡng lão vì tính tình, hành vi quá lố. Nó không những đã lấy đi tuổi thọ mà còn lấy đi sự độc lập của người bệnh. Nó không phân biệt chủng tộc, giai tầng xã hội. Một cựu nguyên thủ cường quốc số một trên thế giới đang ở trong tình trạng này, nó đưa một đạo diễn tài danh vào nhà nghỉ người cao tuổi ngoài hải đảo thơ mộng.
Nguyên nhân chính của sa sút trí tuệ là Alzheimer, đến 68%, rồi đến bệnh trầm cảm, hủy hoại não do nhiều tai biến não nhỏ, thiếu sinh tố B12... Khám nghiệm não bộ thấy có nhiều thay đổi ở vùng hải mã (Hippocampus), chịu trách nhiệm về trí nhớ, học hỏi kiến thức. Riêng với bệnh Alzheimer, những nguy cơ gây bệnh đã được xác định gồm có: thay đổi gen ở các nhiễm sắc thể, tuổi cao, giúp đỡ có sa sút trí tuệ, người có hội chứng chậm trí khôn, hội chứng Down. Người bệnh không qua khỏi được dăm bảy năm, vì những tiêu hao trầm trọng về trí tuệ, đưa đến sự không tự săn sóc, thân xác suy yếu, đôi khi nằm liệt giường, rồi ra đi vì nhiễm trùng nhất là sưng phổi. Hàng năm, cả trăm ngàn người bệnh Alzheimer thiệt mạng.
* Dấu hiệu của sự sa sút trí tuệ
Có tới 75% trường hợp sa sút trí tuệ diễn tiến âm thầm một thời gian khá lâu, trước khi được phát giác, thường thì do thân nhân là người đầu tiên nhận ra. Lúc đầu, người bệnh hay kiếm cách phủ nhận, nói lảng, đôi khi bịa rất khéo để che giấu bất hạnh của mình. Thí dụ như khi hỏi họ đang coi phim gì trên truyền hình, thì họ trả lời “đang coi chương trình tôi thích nhất”, mà thực ra họ không nhớ tên của chương trình đó. Nhưng với thời gian, người bệnh không còn che đậy được nữa, và triệu chứng lần đầu xuất hiện:
1. Trí nhớ gần, ngắn hạn mất đi. Ngay sau khi nghe hay đọc một tin tức, họ quên liền. Không uống thuốc mỗi buổi sáng như thường lệ. Không tắt bếp sau khi nấu. Không nhớ chìa khóa nhà để ở đâu. Nhắc đi nhắc lại cùng một câu hỏi nhiều lần.
2. Quên mất từ ngữ. Không tìm được từ chính xác để gọi sự vật. Biết nó là con chó, nhưng gọi nó là con mèo vì không sao tìm được từ CHÓ trong trí óc. Đang nói chuyện, tự nhiên khựng lại, không biết mình đang nói gì, hay nói nghịu, không chú tâm theo dõi, tham dự trong cuộc đối thoại, mạng đàm.
3. Mất khả năng thực hiện động tác thông thường, không chải đầu, đánh răng, tắm rửa, không nhớ cách và cơm ăn. Họ hành động như một đứa bé chưa được huấn luyện về những động tác thông thường này.
4. Mất nhận thức. Không nhớ tên và nhận ra người quen, nơi hay lui tới, vật hay dùng, khó khăn trong việc học hỏi, hội nhập kiến thức mới. Rối loạn khả năng sắp xếp công việc, theo dõi sự việc chung quanh.
5. Mất định hướng không gian và thời gian. Lạc lối trên đường quen thuộc hàng ngày. Dáng đi thay đổi: đang đi đột nhiên đứng lại, lâu lâu cúi khom người xuống, kéo lê bước đi, hay té ngã.
6. Xao lãng vệ sinh cá nhân, quần áo xốc xếch, khuy cúc không cài.
Nhiều người bệnh, cứ mỗi khi chiều xuống, mặt trời lặn là cảm thấy bồn chồn, bực tức, đứng ngồi không yên, mất phương hướng, đi lang thang trong nhà ngoài vườn, tự cô lập, không tham gia sinh hoạt chung. Đây có thể là do bị tước đoạt cảm xúc khi tối trời hay do sự thay đổi hóa chất ở não bộ sau một ngày hoạt động.
Ngoài ra, người sa sút trí tuệ còn có những hành vi bất thường như:
1. Hay đi lang thang, lạc đường để tìm hiểu chung quanh, lục lọi đồ đạc phòng này sang phòng khác, hoặc đi vì bực mình, không diễn tả truyền đạt được ý muốn. Hành vi này được giải thích như người bệnh đi tìm một cái gì để sinh hoạt, khám phá một mới lạ, muốn đi đến một nơi nào đó mà không xác định được, không nhớ hoặc biết mình sẽ đi đâu. Vì thế nên họ hay bị lạc đường, khiến gia đình, cảnh sát phải tìm kiếm (như tìm trẻ lạc), đôi khi gặp tai nạn hay mất tích.
2. Hay gây gổ, dễ khích động, lo lắng. Tâm trạng này xảy ra khi người bệnh, vì giảm khả năng đối thoại, phản ứng trước một đau đớn cơ thể, một hoàn cảnh không quen trước người xa lạ. Người bệnh cũng trở nên gây gổ khi được cho uống thuốc, ăn cơm hay yêu cầu đi tắm. Họ cũng hay nổi cáu, la hét mọi người, nhất là khi được nhắc nhở làm việc gì, họ cảm thấy như cá nhân bị xúc phạm, khiêu khích, hay gợi lại quá khứ không vui. Ngược lại, có lúc bệnh nhân tỏ ra rất dễ thương, nghe lời, thân thiện, nói rất nhiều.
3. Có những hoang tưởng, ảo giác như nhận diện nhầm người nhà, bạn bè, nghi ngờ, tin rằng mọi người nói về mình hay lấy trộm đồ vật tùy thân; nghe âm thanh và nhìn thấy sự vật không có thực. Họ ít ngủ ban đêm, vì sợ bóng tối, đói bụng, mót tiểu tiện, buồn rầu, hay vì ngủ ngày quá nhiều.
* Điều trị và săn sóc
Kinh nghiệm cho hay con người, khi về già, lo sợ mất khả năng trí tuệ nhiều hơn là lo sợ mất khả năng khác. Nó tiêu hao con người từ từ. Nó độc địa hơn cái dao cầu, cái u sầu giết người cung nữ. Nó biến đổi con người từ tình trạng tự chủ, tự lập sang hoàn toàn phụ thuộc, bất lực. Nó mang gánh nặng tới cho thân nhân, lo âu trước bất hạnh mà chẳng biết làm gì để thay đổi cục diện, mang lại trí tuệ cho người thân.
Trong y giới, có câu nói là hạn hữu lắm, ta mới trị lành được, đôi khi ta có thể làm nhẹ bệnh, nhưng luôn luôn ta có thể làm cho người bệnh cảm thấy thoải mái. Với sa sút trí tuệ, hay bệnh Alzheimer, y khoa ngày nay đã cung ứng một vài phương thức trị liệu, hy vọng mang lại một phần trí tuệ cho những trường hợp nhẹ. Các dược phẩm như Tacrine, Donepezin, Selegiline, sinh tố E, Estrogene đang được thử nghiệm, sử dụng. Người bệnh vẫn như chờ đợi thần dược, mà cũng như thấy ngày ra đi của mình gần đâu đây. Thân nhân chỉ biết hết sức mình chăm sóc, hỗ trợ để đáp ứng những nhu cầu, vấn đề của người bệnh.
1. Về ăn uống: Vì sự an toàn, tránh để bệnh nhân liên can đến việc nấu nướng. Nhắc nhở giờ ăn. Dọn từng món ăn, tránh trường hợp họ ngồi bối rối trước mâm cơm không biết lựa món nào. Đôi khi bệnh nhân chỉ thích ăn một món, dễ bị thiếu dinh dưỡng, vậy nên xen kẽ món ăn khác nhau. Quên cách dùng đũa thìa có thể thay bằng món ăn cầm tay. Cho ăn nhiều bữa nhỏ trong ngày vì họ không chịu ngồi yên trong bữa ăn kéo dài quá lâu.
2. Ngủ nghỉ: Để ngủ ngon giấc ban đêm, nên khuyến khích bệnh nhân tham dự nhiều sinh hoạt ban ngày, tránh uống nhiều nước buổi chiều để họ khỏi thức dậy đái đêm. Tránh cho uống nhiều thuốc ngủ, giới hạn ngủ ngày.
3. Thuốc men: cất dược phẩm trong tủ khóa kỹ. Cần trực tiếp giúp người bệnh uống thuốc cho đúng giờ, đúng liều lượng. Với bệnh nhân không chịu uống thuốc, nên nghiền thuốc nhỏ, pha lẫn với chút thức ăn, nước trái cây. Đôi khi phải dỗ dành như dỗ trẻ em.
4. Quần áo: cần quần áo rộng rãi, thoải mái khi mặc, ít cúc, móc rắc rối. Nhiều khi họ chỉ thích mặc một bộ nào đó, nên có sẵn hai bộ y hệt để thay đổi mỗi ngày. Giầy không dây cột hay có vải dính, vì họ thường quên cách cột dây giày.
5. Tắm rửa: Khi tắm, họ hay nghịch giỡn như trẻ thơ, đôi khi vùng vằng không chịu tắm nên cần lựa ý, để họ tự tắm, tôn trọng sự riêng tư. Coi nước nóng lạnh vừa đủ. Dùng ghế tắm, tay vịn, thảm cao su dưới đáy bồn tắm, tránh té ngã.
6. Thay đổi tính tình: Với thời gian, bệnh nặng hơn, trí nhớ hao mòn, khả năng cá nhân giảm, niềm tự tin mất bớt, họ trở nên nghi ngờ, bẳn gắt, bướng bỉnh, khó chịu. Đây là lúc người thân vừa đau lòng, vừa khó xử. Khó khăn với bệnh nhân càng làm họ bực tức, chống đối. Nên cần nhẹ nhàng thông cảm, vỗ về người bất hạnh với lời nói ngắn gọn rõ ràng. Một cái vỗ vai nhẹ, một nụ cười, một cái ôm hôn để làm họ thấy còn được thương yêu.
7. Để tránh đi lang thang, lạc lối: Thay ổ khóa cửa để không tự mở, gắn hệ thống báo động cửa ra vào, cho bệnh nhân mang vòng tay có tên, địa chỉ. Nhờ hàng xóm để ý giùm nếu họ đi ra khỏi nhà.
Trưng bày hình ảnh kỷ niệm xưa ở chỗ dễ thấy để kích động trí nhớ, nhất là những hình gợi lại sự kiêu hãnh của người thân. Treo đồng hồ, lịch chữ to để nhắc nhở ngày tháng, thời gian. Phòng ở đầy đủ ánh sáng, ít đồ đạc, để dễ đi lại, tránh ngã té. Con cháu tới thăm hỏi thường nhật, nhất là trẻ thơ vì chúng mang lại lợi ích cho mọi tuổi.
Săn sóc người mất trí tuệ là cả một công việc khó khăn, nặng nhọc, với nhiều kiên nhẫn, khoan dung, chiếm gần hết số 24 giờ một ngày. Trách nhiệm người sân sóc rất căng thẳng. Người chăm sóc trải qua, chịu đựng nhiều hậu quả không tốt cho sức khỏe mình: trầm cảm, ngủ không yên, quan tâm lo ngại, mệt mỏi, đôi khi cáu kỉnh, muốn buông thả, nhất là những khi người thân không hợp tác, bướng bỉnh, không tán thưởng công lao của mình. Họ đã được coi như nạn nhân thầm lặng của bất hạnh sa sút trí tuệ, của bệnh Alzheimer. Họ thường là những bà vợ tuổi đời đã cao mà vẫn chung tình, những người con giữ tròn đạo hiếu.
Xin gửi tới những người chăm sóc một bông hồng biết ơn của nỗi bất hạnh sa sút trí tuệ.