“Chúng ta” ở đây nghĩa là phương Tây, với am hiểu của họ về giá trị của tự do. Còn phương tiện bao gồm dân chủ, niềm tin vào sự giải phóng, sự hoàn thành mong muốn cá nhân, sự cởi mở - tất cả những sản phẩm của sự Khai sáng. Hẳn thế, nếu (sau bảy năm làm thủ tướng, sáu chuyến thăm đến Trung Quốc, nhiều mâu thuẫn về chiến tranh và hòa bình, những tranh luận kịch liệt với Tổng thống Nga Putin, những bất đồng về tư tưởng với Thổ Nhĩ Kỳ quanh vấn đề hòa giải, tóm lại là các trải nghiệm của bà về cách mạng, đàn áp và bất công) nếu có một ý tưởng nảy mầm trong con người nữ thủ tướng, thì đó chính là: Angela Merkel quan tâm đến phương Tây.
Bà sợ rằng các chính quyền theo chế độ tự do sẽ không sống sót nổi, rằng dân chủ và kinh tế thị trường có thể rồi sẽ tỏ ra quá yếu kém. Merkel, vốn hay so sánh và nghiên cứu các thể chế, có một thông điệp rõ ràng: bài kiểm tra khó khăn nhất cho tự do là thứ mà phương Tây vẫn chưa trải qua. Quyền lực tối thượng của những giá trị này vẫn chưa được đảm bảo. Mọi thứ đều có thể suy thoái thành cuộc chiến giữa các giá trị. “Tôi lo sợ rằng những xã hội cởi mở trong thế giới hậu Chiến tranh lạnh đang gặp nguy hiểm hơn chúng ta hình dung,” bà từng nói.
Merkel ít khi phát biểu quan ngại của bà dành cho chế độ. Trên thực tế, bà chưa từng nói về điều này một cách chi tiết. Có vài lần tùy dịp, chẳng hạn trong bài diễn văn của bà sau khi ký bản hiệp ước thống nhất cách đây hai mươi năm: “Đôi khi nỗi sợ lớn nhất của tôi là bằng cách nào đó chúng ta đã đánh mất sức mạnh nội tâm để tranh đấu cho con đường sống của chúng ta, chỉ có thể nói về điều này như sau: nếu chúng ta đã đánh mất nó, thì chúng ta cũng có thể mất luôn sự phồn vinh và thành công của mình.”
Trong một dịp khác, bà đã thừa nhận “trách nhiệm nhận biết khi nào thì chế độ sụp đổ” của bà. Sau này bà còn trả lời trong một cuộc phỏng vấn: “Việc chúng ta không lừa phỉnh chính mình là rất quan trọng. Hiện trạng tại Đức và châu Âu không phải là quy luật tự nhiên.” Hay, nói theo một cách tích cực hơn: “Chúng ta phải rời xa một thế giới lưỡng cực, dựa trên việc cản trở lẫn nhau, để hướng đến một thế giới đa cực. Trong thế giới mới này sẽ có ổn định nếu có một thỏa thuận quốc tế về những giá trị căn bản, và chúng ta tôn trọng nhau thông qua những giá trị đó.”
Nếu chúng ta phân tích câu này, Merkel nói rằng thế giới đang chạm trán với một sự xung đột các hệ giá trị, một sự xung đột chế độ chính trị và lối sống ưu việt hơn. Xung đột này có thể trở nên khó chịu hoặc - nói theo ngôn ngữ chính trị - tạo ra bất ổn. Có lẽ nước và tài nguyên thô sẽ trở nên khan hiếm, có lẽ các khu vực ảnh hưởng, luật lệ thương mại hoặc đất đai sẽ bị đe dọa: tất cả sẽ là xung đột giữa những chế độ tự do và không tự do. Bởi vì, như Merkel nói: “Chúng ta không có quyền đương nhiên gắn với dân chủ hay thịnh vượng dài lâu.” Các mối đe dọa luôn ở đó, còn lịch sử là một quá trình đang diễn ra.
Trong những chuyến công du nước ngoài, nữ thủ tướng thích tập hợp các phóng viên tháp tùng bà trong buồng hội nghị trên chiếc Airbus của không quân Đức (Luftwaffe). Họ gặp nhau một lần trong chuyến đi, và một lần trong chuyến về, và họ ngồi trên những ghế sofa sắp theo hình chữ nhật xung quanh một bàn cà phê đóng chặt xuống sàn của căn buồng. Họ phải ngồi gần nhau, gối bó lại do không đủ chỗ. Nữ thủ tướng sẽ chen vào giữa họ: việc cố tránh không đụng chạm là vô nghĩa. Trong khi đó, màn hình lớn trong buồng cho thấy những bức ảnh do các máy ảnh gắn ở đuôi máy bay chụp được: bạn có thể thấy máy bay đang bay, toàn thân chiếc máy bay đang lướt giữa đám mây như một tên lửa, mặt đất ở xa bên dưới. Đây là lúc dành cho tư duy chiến lược, nền tảng. Các đồng nghiệp của Merkel có thể nhận biết khoảnh khắc bà nhìn xa vào tương lai - trước 10, 20 năm. Những điều bà nói công khai đọng lại trong tâm trí bạn: “Suốt 35 năm qua, tôi đã sống dưới một thể chế chuyên chế. Nên tôi luôn nghi ngờ khi người ta nói: nó không thể xảy ra lần nữa.”
Merkel chia sẻ kinh nghiệm này với nhiều nhà lãnh đạo chính phủ từ Đông Âu, và trong cuộc khủng hoảng euro bà nhắc đi nhắc lại với nhóm lãnh đạo EU một cách không biết mệt: “Tôi biết cảm giác sống trong một chế độ đang sụp đổ ra sao, và tôi không muốn trải qua điều đó lần nữa.” Có những lúc Merkel đã dùng nhãn quan Đông Đức của bà để nhìn vào hình mẫu phương Tây mà bà luôn ngưỡng mộ. Một dịp bà nói: “Những nền kinh tế thị trường đã tận dụng cuộc khủng hoảng kinh tế để kiếm lời, song điều này không có nghĩa họ đã thắng trong cuộc cạnh tranh giữa các chế độ khác nhau một lần và mãi mãi.”
Bà sẽ kiểm tra tốc độ tăng trưởng thần tốc của các nước châu Á, so sánh các dữ liệu nhân khẩu học; bà có thể miêu tả mức đóng góp dựa theo độ tuổi ở Đức và châu Âu bằng trí nhớ. Bà biết các mục tiêu tăng trưởng cần phải đạt được nếu duy trì được sự phồn vinh của châu Âu, và hỏi: “Chúng ta có thể bắt kịp tốc độ trong môi trường toàn cầu không, hay chúng ta phải học cách sống chung với những nhược điểm do cơ cấu dân số và tình trạng thiếu tăng trưởng của mình gây ra?” Bà phàn nàn về các quá trình ra quyết định ở châu Âu, những khoảng thời gian dài lê thê mà khu vực này cần để thảo luận những đề xuất cũng như thông qua hay loại bỏ chúng, trong lúc ở bên kia địa cầu, một cỗ máy chuyên quyền đói khát tăng trưởng đang chuẩn bị nuốt chửng cả thế giới.
Một dự báo bị thổi phồng chăng? Có lẽ nói hơi quá, song các nhà địa chiến lược đều đồng ý rằng cuộc đối đầu ý thức hệ lớn tiếp theo (sau cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa cộng sản) sẽ là giữa những thể chế mở và đóng, giữa tự do và chuyên quyền. “Chúng ta có thể trông thấy những quá trình chuyển dịch đang dần diễn ra trước mắt,” Merkel từng nói. “Hai mươi năm không phải một thời gian dài. Những thế lực khác biệt nhau vẫn đang phát triển. Những đường lối để các nước có thể cộng sinh thì chỉ mới bắt đầu thành hình.” Có lẽ bà cũng từng nói: Tôi muốn dân chủ chiến thắng.
Những mâu thuẫn mới giữa các quốc gia chỉ mới xuất hiện. Chẳng hạn, trong suốt cuộc khủng hoảng tiền tệ gần đây, Quỹ Tiến tệ Thế giới (IMF) đã yêu cầu thành viên của mình nâng mức đóng góp nhằm tăng danh mục tài sản nắm giữ. Ethiopia và nhiều quốc gia khác đã làm theo, nhưng Hoa Kỳ thì không. Những điều như vậy đã làm Merkel tổn thương, bởi vì bà không ngờ mình lại nhìn thấy ở chính nơi này sự ưu tiên đang bị chuyển dịch. Có lúc, mối quan hệ giữa những nước đóng góp sẽ biến thành những khối đầu phiếu (voting bloc), và những nước ngoài Hoa Kỳ sẽ quyết định chính sách cho IMF. Thỉnh thoảng, Merkel thích lắng nghe những cuộc thảo luận của ủy ban Thường vụ Bộ chính trị Đảng Cộng sản Trung Quốc, khi tám nhân vật cao nhất ở mảnh đất hùng mạnh đó ra quyết định. Hoặc bà thích có mặt trong những cuộc thảo luận của liên đoàn Ảrập. Có lẽ bà cũng không phản đối việc du hành ngược thời gian để có mặt trong bộ chính trị của đảng xã hội chủ nghĩa thống nhất ở Đông Đức cũ.
Mỗi khi Merkel đến Trung Quốc hoặc những quốc gia mới nổi với mức độ dân chủ tối thiểu hoặc hoàn toàn không có gì, bà luôn để lại cho họ lời cảnh báo: các bạn đang làm tốt, nhưng con người cần có tự do. Theo kinh nghiệm của bà, tự do là phần thưởng đến cùng với thịnh vượng và tăng trưởng. Còn trong quan điểm của bà, đó là một phần thưởng đáng có.
Năm 2010, Merkel trao tặng một giải thưởng truyền thông cho Kurt Westergaard, nghệ sĩ vẽ tranh biếm họa Muhammad. Bà đọc bài diễn văn nhan để “Bí mật của tự do là lòng can đảm.” Joachim Gauck, lúc đó chưa làm tổng thống Đức song quá hiểu về tự do, đảm nhiệm việc trao giải. 12 Trong bài diễn văn, Merkel nỗ lực định nghĩa tự do - để không ai có mặt ở đó có thể tìm cách kéo căng khái niệm co giãn này cho phù hợp với tiêu chuẩn của cá nhân họ. Tự do, Merkel nói, đầu tiên và trước hết là liên quan đến trách nhiệm. “Một mặt là tự do thoát khỏi thứ gì đó, còn mặt khác là tự do để làm điều gì đó. Nên khi chúng ta nói về tự do, chúng ta thật ra luôn nói về tự do của người khác.” Sự khoan dung cũng cần thiết. Trong hệ thống giá trị của Merkel, lòng khoan dung chỉ đứng sau tự do và ngang hàng với trách nhiệm.
Trong hệ thống giá trị này, trách nhiệm chủ yếu liên quan đến chính trị và nền kinh tế. Bà không thích sự tự do của mình bị xem nhẹ. Trong cuộc khủng hoảng tài chính, như Merkel nhìn nhận, nền kinh tế ngân hàng đã làm thế - nó đã hành xử vô trách nhiệm. Merkel có thể rất khó chịu với các chủ ngân hàng quỵ lụy Mỹ sau khi tự trả cho họ những khoản bổng lộc khổng lồ. Bà không chỉ cảm nhận một cú đánh đã được tung ra nhằm vào sự hiểu biết các giá trị của bà, mà còn là việc uy quyền của bà đã bị thách thức. Nên bà viết ra chữ để ai cũng đọc được: “Nhà nước bảo vệ trật tự của nền kinh tế thị trường xã hội của chúng ta.” Merkel cảm thấy quyền lực của nhà nước Đức đã bị thách thức, và bà đã thề sẽ khôi phục ý tưởng của riêng bà về giá trị và trật tự.
12 Ông đảm nhận cương vị Tổng thống Cộng hòa Liên bang Đức từ ngày 18 tháng 3 năm 2012. Trước đó ông đã từng là đại biểu quốc hội Đông Đức năm 1990 của khối Bündnis 90 và sau này chịu trách nhiệm các hồ sơ về Stasi. Gauck không thuộc một đảng phái nào hết.
Một thứ khác liên quan đến tự do trong hệ thống giá trị của Merkel là lòng can đảm. “Bí mật của tự do là lòng can đảm,” bà nói, dẫn lời vị tướng kiêm chính trị gia cổ đại Pericles của thành Athens. Hay, để lặp lại nhạc sĩ bất đồng chính kiến Đông Đức Wolf Biermann, vốn là người bà ngưỡng mộ: “Lòng can đảm bắt đầu với việc vượt qua sự thoái chí của chính bản thân.” Chúng ta đều đã trải qua điều đó, ngay cả khi chưa từng sống ở Đông Đức. Rõ ràng Merkel thuộc về câu lạc bộ của những người nghĩ gì nói nấy - khi thời điểm chín muồi, khi bà đã cân nhắc xong các hệ quả và loại bỏ mọi phương án song song, Merkel có thể trực ngôn một cách tàn nhẫn.
Trường hợp các bức tranh biếm họa Muhammad là câu chuyện của các giá trị phổ quát, là việc ai sẽ thắng sau cùng, hoặc những người tự do hoặc những người không tự do. Bà kết thúc bài diễn văn trao thưởng cho Westergaard bằng một tuyên ngôn nữa về nguyên tắc. Với những ai tự hỏi rằng “Liệu chúng ta có được phép làm thế không?” bà nói, “chúng ta không hề tự phụ. Bất cứ ai chất vấn những quyền này đều không quan tâm đến thiện tính của nhân loại. Không một khác biệt văn hóa nào có thể biện minh cho sự xem thường những quyền đó.” Merkel không phải một kẻ yếm thế, bà tin tưởng vào phương Tây theo cách bà nhìn nhận nó cũng như những giá trị của chính bà, mặc dù đôi khi những giá trị này thể hiện khá chậm. Bà còn nói: “Tôi tin rằng những xã hội tự do thì sáng tạo hơn, và về lâu dài sẽ tạo ra nhiều giải pháp có hiệu quả hơn.”
Một lần, trong cuộc khủng hoảng euro, Thủ tướng Bulgaria, Boyko Borisov ghé thăm văn phòng Thủ tướng Đức và có cuộc đồng họp báo theo thông lệ chung với Merkel. Rõ ràng ông vẫn ngây ngất với những gì chủ nhà đã nói với ông, bằng những thuật ngữ sống động, về bản chất của cuộc khủng hoảng, và nói với toàn thế giới: “Bà Merkel đã rất đúng khi chỉ ra rằng Maya cùng nhiều nền văn minh khác đã biến mất khỏi bề mặt trái đất.” Châu Âu với tư cách là một nền văn minh bị đe dọa tuyệt chủng sao? Vị Thủ tướng Bulgaria trông rất nghiêm túc, còn nữ thủ tướng thì trông rất áy náy. Rõ ràng bà đã khiến cho sức nặng của tình hình trở nên hơi bị nhẹ quá. Tuy nhiên, như thông lệ, không có nhiều nhà báo Đức có mặt tại buổi họp báo nên phát ngôn đi vào lịch sử của ông đã không được ai biết đến.