NÚI BÀ ĐEN
Trích trong Việt Nam Văn Học Toàn Thư của Hoàng Trọng Miên
Ngày xưa, núi Bà Đen gọi là núi Một. Trên đó có tượng Phật đá rất linh. Người ta xúm nhau dọn đường lên cúng Phật, phải đi từng đoàn vì dọc đường cọp beo rất nhiều.
Có người con gái tên Lý Thị Thiên Hương văn hay võ giỏi, gốc ở Trảng Bàng, mỗi ngày rằm hay lên núi lễ Phật. Trong lòng có chàng trai tên Lê Sĩ Triệt đem lòng yêu mến cô.
Có một một ông quan thấy cô da đen song nhan sắc bèn tính dùng võ lực bắt cô đem về làm thiếp. Ông quan ra lệnh cho bộ hạ là một thày võ thi hành. Lúc Thiên Hương bị thày võ kia đánh bại, gặp Lê Sĩ Triệt ra cứu thoát. Về nhà cô thuật chuyện lại, được cha mẹ đồng ý gả cô cho chàng trai đã cứu cô. Nhằm lúc ấy, Võ Tánh đang chiêu binh giúp Gia Long đánh Tây Sơn, Lê Sĩ Triệt ra tòng quân.
Thiên Hương chờ ngày Lê Sĩ Triệt trở về đoàn tụ. Một hôm, cô đang cầu khẩn trên núi, một bọn cướp đến vây bắt cô, cô phải chạy vào rừng rồi mất tích luôn.
Qua đời Minh Mạng, có vị hòa thượng trụ trì trên núi Tây Ninh, một hôm đang niệm Phật, bỗng thấy một người con gái mặt đen nhưng xinh đẹp hiện ra nói văng vẳng:
"Ta đây là Lý Thị Thiên Hương, khi mười tám tuổi bị rượt bắt nên té xuống hố mà chết. Nay ta đắc quả rồi, hòa thượng nên xuống triền núi phía đông nam tìm thi hài ta mà chôn cất giùm..."
Hòa thượng theo lời đi tìm gặp xác của cô, đem về chôn cất. Câu chuyện đồn đại ra, Thượng Quốc Công Lê Văn Duyệt bèn lên núi để biết hư thực. Ngài hứa dâng sớ về triều để phong chức cho Thiên Hương nếu cô làm cho ngài được thấy tận mắt sự hiển linh. Thiên Hương nhập vào xác một đứa con gái mà nói:
"Hồn của thượng quan sau này được chức thần kỳ vinh hiển nhưng xác của thượng quan sẽ bị hành hạ".
Lê Văn Duyệt nói:
"Bổn chức không cầu xin biết tương lai của mình, mà muốn biết rõ căn do của nàng".
Xác nọ bèn rơi nước mắt thuật lại việc chết oan của mình và nhắc lại mối duyên tiền định với Lê Sĩ Triệt.
Theo lời thuật lại thì sau khi Võ Tánh tự hỏa thiêu ngày thành Bình Định thất thủ, Lê Sĩ Triệt đã được phong chức chỉ huy hải tỉnh Khánh Hòa và Bình Thuận. Vì muốn được trường sinh bất tử nên hai đàng mới không sống chung chạ với nhau. Nhờ vậy nàng được phép xuống cõi trần để cứu nhân độ thế. Dứt lời cô gái nọ nhào ngửa, bất tỉnh hồi lâu mới dậy. Lê Văn Duyệt thay mặt nhà vua mà phong cho Lý Thị Thiên Hương chức "Linh Sơn Thánh Mẫu" ngự ở núi Một, tức là núi Bà Đen ngày này ở Tây Ninh.
